Onder diagnostische stralingstoepassingen verstaan we alle medische onderzoeken waarbij ioniserende straling wordt gebruikt voor beeldvorming. Radiologische interventies en hartkatheterisaties worden hier gerekend tot diagnostische onderzoeken. Diagnostiek is verder onderverdeeld in röntgen (exclusief computertomografie), computertomografie (CT), extramurale (d.w.z. buiten het ziekenhuis) röntgenonderzoeken en nucleair geneeskundige onderzoeken. Als achtergrondinformatie, voor het verklaren van trends, zijn ook enkele gegevens opgenomen over beeldvormende technieken die geen gebruik maken van ioniserende straling, zoals echografie en MRI (magnetic resonance imaging).
- Bijdrage diagnostische verrichtingen aan de gemiddelde effectieve dosis
- Trend in aantallen verrichtingen
- Intramurale en extramurale medische beeldvorming
Op dit moment verzamelen wij nieuwe gegevens over de hoeveelheid straling die gemiddeld gebruikt wordt bij radiologische onderzoeken in Nederlandse zorginstellingen. Eind 2023 publiceren wij met terugwerkende kracht data over de blootstelling aan straling van de bevolking door radiologische onderzoeken voor de jaren 2019 en 2020, zie ook webpagina “Blootstelling aan straling in de gezondheidszorg”. Voor het jaar 2019 en 2020 publiceert het RIVM wel nieuwe data over het aantal gemelde onderzoeken in het Jaardocument Zorg.
Bijdrage diagnostische verrichtingen aan de gemiddelde effectieve dosis
De gemiddelde effectieve dosis per inwoner als gevolg van medische diagnostiek in 2018 was 1,23 mSv (millisievert). De relatieve bijdragen van verschillende vormen van onderzoek aan de gemiddelde effectieve dosis is te zien in figuur 1. De totale doses van de verschillende typen van medische diagnostiek van de afgelopen jaren staan weergegeven in figuur 2. Om tot deze dosisschatting te komen tot en met het jaar 2018 is met name gebruik gemaakt van dosisgegevens uit het Demonstratieproject Patiëntendosimetrie radiologie.
Figuur 1: Verdeling van de gemiddelde effectieve dosis ten gevolge van medische diagnostiek in Nederland in 2018 (ICRP (International Commission on Radiological Protection)-103).
Het grootste deel van de stralingsbelasting komt voor rekening van intramurale radiologie, waarvan CT-onderzoek de belangrijkste bijdrage levert. De nucleair geneeskundige onderzoeken dragen voor ongeveer 8% bij. De bijdrage van extramurale röntgendiagnostiek (tandheelkundige röntgenonderzoeken, mammografie-, en tbc (Tuberculose)-screening) is klein (< 3%).
Figuur 2: De gemiddelde effectieve dosis in de jaren 2002 en 2005 t/m 2018 met de bijbehorende onderverdeling van de verschillende typen van medische diagnostiek. Voor de jaren 2003 en 2004 zijn geen gegevens bekend. De doses in de jaren 2002 en 2005 t/m 2015 zijn op basis van ICRP-60. De stralingsdoses vanaf 2016 zijn op basis van ICRP-103.
Trend in aantallen onderzoeken
Sinds begin jaren ’90 zijn regelmatig enquêtes gehouden over de aantallen uitgevoerde onderzoeken in Nederland. Het aantal CT-onderzoeken laat vanaf het begin een duidelijke toename zien (zie figuur 3). In 1991 werden ongeveer 360.000 CT-onderzoeken uitgevoerd, in 2020 is dit aantal gestegen naar ruim 2 miljoen. Het totale aantal röntgenonderzoeken (excl. CT) in ziekenhuizen is gestegen tot 9,8 miljoen in 2010 met daarna een lichte daling naar ongeveer 8,4 miljoen in 2019. In 2020 is het aantal onderzoeken ruim gedaald naar ongeveer 6,7 miljoen. Dit is mogelijk een gevolg van de COVID-19 pandemie. Het aantal nucleair geneeskundige onderzoeken in ziekenhuizen was in 2020 ongeveer 340.000, dit is een ruime stijging van het aantal onderzoeken dat in 1991 werd uitgevoerd (zie figuur 4), maar een lichte daling ten opzichte van 2019.
Figuur 3: Overzicht van het totaal aantal röntgen-, CT-, en nucleair geneeskundige onderzoeken in Nederlandse ziekenhuizen van 1991 tot en met 2020.
Intramurale en extramurale medische beeldvorming
In het kader van de dosisschatting voor de Nederlandse bevolking door medische diagnostiek zijn de intramurale radiologische onderzoeken veruit het belangrijkst. Het grootste deel van medische diagnostiek wordt in ziekenhuizen gedaan en een deel van deze onderzoeken gaat gepaard met een hogere effectieve dosis voor de patiënt (bijvoorbeeld CT-onderzoeken en radiologische interventies), dan in de radiodiagnostiek binnen de extramurale zorg.
Mogelijke andere plaatsen dan ziekenhuizen waar röntgenonderzoeken plaats vinden zijn onder andere: diagnostische centra, privé-klinieken, praktijken van huisartsen of bij bedrijfsartsen. Zelfstandige behandelcentra (ZBC (zelfstandig behandelcentrum)’s) worden hier niet gerekend onder de extramurale zorg, maar tot de intramurale zorg.
De medische toepassingen met ioniserende straling die extramuraal plaatsvinden bestaan voornamelijk uit radiodiagnostische onderzoeken (conventionele radiologie). Verreweg het grootste aantal bestaat uit tandheelkundige opnamen uitgevoerd door tandartsen en orthodontisten. In het kader van bevolkingsonderzoek naar borstkanker worden screeningsmammogrammen extramuraal uitgevoerd. Daarnaast worden bij de GGD (Gemeentelijke Gezondheidsdienst)'en röntgenonderzoeken voor TBC (Tuberculose)-screening verricht. Van deze drie extramurale vormen van röntgendiagnostiek zijn hier gegevens opgenomen, omdat ze het grootste deel van de stralingsbelasting door medische diagnostiek buiten het ziekenhuis vormen (Brugmans et al., 2001b). Verder zijn er ook enkele gegevens opgenomen over röntgenonderzoeken binnen het ministerie van Defensie om de omvang van deze categorie aan te geven.
De gemiddelde effectieve dosis per inwoner door extramurale onderzoeken is in 2018 geschat op 0,04 mSv, dit is ongeveer 3,0% van de totale dosis ten gevolge van medische diagnostiek. Dit betreft een lichte stijging ten opzichte van voorgaande jaren.