Schone lucht is belangrijk voor onze gezondheid. Maar de lucht in Nederland is niet zo schoon. Voordat we weten hoe de luchtkwaliteit verbeterd kan worden, moeten we weten hoeveel vervuilende stoffen er in de lucht terechtkomen. Het RIVM houdt dit bij.
Wij doen dit door luchtmetingen en modellering. Ook doet het RIVM onderzoek naar luchtkwaliteit en gezondheid.
Minder gezondheidseffecten door schonere lucht
Uit wetenschappelijk onderzoek weten we dat een kleine hoeveelheid schadelijke stoffen in de lucht al kan zorgen voor gezondheidsschade. Over de hele wereld wordt hier onderzoek naar gedaan. De Wereldgezondheidsorganisatie ( WHO (World Health Organization)) heeft de resultaten van deze onderzoeken in 2021 bij elkaar gezet. Op basis daarvan heeft de WHO vastgesteld hoe schoon de lucht zou moeten zijn om gezondheidseffecten zoveel mogelijk te voorkomen. De kwaliteit van de Nederlandse lucht voldoet hier nog niet aan.
Ziektelast
Mensen kunnen ziek worden door een slechte luchtkwaliteit. Ook overlijden mensen daardoor eerder. Bij elkaar noemen we dit de ziektelast. In Nederland komt ongeveer 4% van de ziektelast door milieufactoren. En daarvan is luchtvervuiling veruit de belangrijkste factor.
Ziektelast
Iedereen kan ziek worden door vuile lucht. Maar de kans daarop is voor kinderen, ouderen en mensen met luchtwegaandoeningen of hart- en vaatziekten groter. Zij zijn hier extra gevoelig voor. Gezondheidsschade door luchtvervuiling kan worden opgedeeld in:
Langetermijneffecten
Mensen die meerdere jaren worden blootgesteld aan schadelijke stoffen in de lucht kunnen daardoor ziek worden, of zelfs eerder overlijden. Langdurige blootstelling aan fijnstof kan hart- en vaatziekten en luchtwegaandoeningen veroorzaken. Bijvoorbeeld de chronische longziekte COPD (Chronic Obstructive Pulmonary Disease (chronische bronchitis of longemfyseem)) en (verergering van) astma. Ook wordt de kans op longkanker groter. Het vermoeden bestaat dat luchtvervuiling ook een rol speelt bij diabetes en dementie.
Acute effecten
Soms duurt de blootstelling aan grotere hoeveelheden van schadelijke stoffen maar kort. Dat kan verschillen van een paar uur tot een paar dagen. Deze kortdurende blootstelling kan leiden tot directe gezondheidklachten zoals hoesten, kortademigheid en irritatie van ogen, neus of keel.
Kortdurende blootstelling aan fijnstof kan leiden tot ziekenhuisopname van mensen voor hart- en vaatziekten of luchtwegaandoeningen. Ook kunnen mensen hier vroegtijdig door overlijden. Ziekten kunnen ook erger worden. Mensen die al last hebben van een luchtwegaandoening (COPD, astma) kunnen daar meer last van krijgen.
Kortdurende blootstelling aan stikstofdioxide heeft aantoonbaar effect op luchtwegen en waarschijnlijk ook op hart- en vaatziekten en vroegtijdig overlijden.
Ook kortdurende blootstelling aan ozon heeft mogelijk al gevolgen voor de luchtwegen, longen en hart- en vaatziekten. Ook lijkt er een verband te zijn met extra sterfte, al is dit nog onzeker.
Bij de meeste mensen gaan de klachten weer over zodra de piek van luchtvervuiling afneemt. Maar er kan ook blijvende schade ontstaan. Bijvoorbeeld als gevolg van een hartinfarct.
Welk effect kan luchtvervuiling hebben op onze gezondheid?
Stikstofoxiden, fijnstof en ozon zijn voorbeelden van stoffen in de lucht die schadelijk zijn voor de gezondheid. Van stikstofdioxide en fijnstof weten we het meest. Hierop gaan we uitgebreider in.
Voor meer informatie over ozon verwijzen we naar de smog-pagina en de ozon-indicator op het Compendium voor de Leefomgeving.
Stikstofdioxide
Lange tijd dachten we dat stikstofdioxide niet schadelijk is voor de gezondheid. Maar als er stikstofdioxide in de lucht zit, zitten er bijna altijd ook andere stoffen in de lucht. Vaak is dit ultrafijnstof en roet. En deze stoffen zijn wel schadelijk voor de gezondheid.
Stikstofdioxide is wel makkelijk te meten in de lucht. Dus als er stikstofdioxide gemeten wordt, weten we dat de lucht vaak ongezond is.
Nieuwere onderzoeken laten zien dat stikstofdioxide zelf ook slecht kan zijn voor de gezondheid. Het is nog niet zeker of het schadelijke effect van stikstofdioxide versterkt wordt door andere stoffen in de lucht, zoals ultrafijnstof en roet (Gezondheidsraad 2018).
Stikstofdioxide kan mogelijk weefsels aantasten. Een hogere concentratie van stikstofdioxide in de lucht kan een vermindering van de longfunctie en afname van de weerstand tegen infecties veroorzaken. Dit kan luchtwegklachten veroorzaken en ziekenhuisopnames tot gevolg hebben. Ook kan blootstelling aan verhoogde concentraties van stikstofdioxide leiden tot allergische reacties in het lichaam (US-EPA, 2016).
Fijnstof
Fijnstof is een verzamelnaam voor deeltjes van verschillende grootte die de mens kan inademen. Fijnstof bestaat uit veel verschillende soorten deeltjes. Zo zijn er deeltjes die ontstaan door verbrandingsprocessen of door de chemische reactie van verschillende gassen in de lucht. Ook zijn er deeltjes van natuurlijke herkomst (bijvoorbeeld zeezout), microplastics, deeltjes met (zware) metalen en/of roet.
Niet alle deeltjes zijn even schadelijk. We weten alleen nog niet precies welke soorten deeltjes het meest schadelijk zijn. De WHO (World Health Organization) gaat er daarom vanuit dat alle soorten deeltjes in het mengsel van fijnstof even schadelijk zijn voor de gezondheid.
De schadelijke gevolgen van fijnstof hangen waarschijnlijk af van zowel de samenstelling als de grootte van de deeltjes. Hoe kleiner de deeltjes, hoe dieper deze doordringen in het lichaam. De allerkleinste deeltjes, ultrafijnstof, hebben een diameter tot 0,1 micrometer. Deze deeltjes kunnen in het bloed worden opgenomen en de hersenen bereiken. De grotere deeltjes (2,5 of 10 micrometer) dringen minder ver door in het lichaam, maar kunnen ook schadelijk zijn voor de gezondheid.
afbeelding GR (B)
afbeelding GR (C)
Toelichting bij figuur: Hoe kleiner de deeltjes, hoe verder ze in het lichaam doordringen.
1. Deeltjes worden afgevangen in de neus en keel.
2. Deeltjes komen vooral in de bovenste luchtwegen terecht en worden nagenoeg niet uitgeademd.
3. 80% van de deeltjes wordt uitgeademd, de resterende 20% dringt door tot in de longblaasjes.
4. Ultrafijnstof blijft achter in de longen en kan tot in de bloedbaan doordringen.
Of ultrafijn stof schadelijker is voor de gezondheid dan de grotere deeltjes weten we niet zeker. Er is nog te weinig onderzoek gedaan om dit te kunnen bewijzen. Op dit moment is er het meeste bewijs ( WHO (World Health Organization), 2021) voor de schadelijke effecten van de blootstelling aan deeltjes met een afmeting tot 2,5 micrometer. Deeltjes groter dan 2,5 micrometer zijn waarschijnlijk minder schadelijk, omdat ze meestal niet verder komen dan de bovenste luchtwegen. Wel zijn mensen met bijvoorbeeld een luchtwegaandoening gevoelig voor die grotere deeltjes. De WHO adviseert daarom op dit moment om de uitstoot van zowel de grote als de kleine fijnstofdeeltjes terug te dringen.
Onderzoek naar de gezondheidseffecten van luchtvervuiling
Het RIVM onderzoekt de relatie tussen luchtvervuiling en gezondheid. Ook andere onderzoeksinstellingen en universiteiten doen hier onderzoek naar. Dat gebeurt door middel van toxicologisch en epidemiologisch onderzoek. Hierdoor leren we steeds beter wat de effecten van luchtvervuiling op de gezondheid zijn.
Toxicologisch onderzoek
Toxicologisch onderzoek richt zich op de schadelijkheid van de stoffen zelf. Dit onderzoek vindt voornamelijk plaats in een laboratorium. Met experimenten wordt onderzocht hoe vrijwilligers, proefdieren of menselijke longcellen reageren op een bepaalde hoeveelheid van een stof in de lucht.
Epidemiologisch onderzoek
Epidemiologisch onderzoek kijkt of er een verband bestaat tussen de hoeveelheid stoffen in de lucht en gezondheidseffecten voor grotere groepen mensen over een bepaalde periode. Dit onderzoek gebruikt vaak cijfers om hier inzicht in te krijgen. Bijvoorbeeld van het Centraal Bureau voor de Statistiek ( CBS (Centraal Bureau voor de Statistiek)). Ook wordt bepaald hoeveel de kans op ziekte en sterfte toeneemt door luchtvervuiling.
De resultaten van deze onderzoeken geven informatie over het verband tussen luchtvervuiling en gezondheidseffecten.