Epidemiologen analyseren de determinanten die het optreden, de verspreiding, de preventie en de beheersing van ziekte, letsel en andere gezondheid gerelateerde gebeurtenissen in een bepaalde menselijke populatie beïnvloeden. (1) Binnen de discipline van de epidemiologie, zijn veel specialisaties mogelijk. In dit artikel beschrijven we het perspectief van de toegepaste infectieziekte-epidemiologie. Er circuleren verschillende namen voor dit vakgebied. Veldepidemiologie en infectieziekte-epidemiologie (hieronder nader uitgelegd, er is namelijk een klein nuance verschil), toegepaste infectieziekte-epidemiologie (gezien de focus op de toepassing) en interventie-epidemiologie (omdat het gericht is op ‘actie’). Wij geven de voorkeur aan de term toegepaste infectieziekte-epidemiologie, in dit artikel afgekort tot infectieziekte-epidemiologie.

De veldepidemioloog past epidemiologische methoden toe onder de volgende combinatie van omstandigheden (2):

• Als zich een onverwacht gezondheidsprobleem in de bevolking voordoet;
• Als binnen korte tijd een interventie vereist is om het gezondheidsprobleem te bestrijden;
• Als het onderzoek a priori onderzoeksvragen heeft die relevant zijn voor de bestrijding van het gezondheidsprobleem en de resultaten van het onderzoek actie-georiënteerd zijn.

Vaak moet de epidemioloog reizen en in het veld werken om het onderzoek te verrichten en zo data te verzamelen. Deze combinatie van factoren komt typisch voor bij infectieziekteproblematiek. De infectieziekte-epidemiologie kent aanvullend aan de reeds genoemde kenmerken van de veldepidemiologie (die in principe ook over andere gezondheidsproblemen dan infectieziekten kunnen gaan) nog de volgende karakteristieken (1):

• Een persoon kan ook een infectiebron zijn voor een ander persoon;  
• Mensen kunnen immuniteit hebben tegen de ziekte, waardoor ze, ondanks blootstelling aan het pathogeen, niet ziek worden;
• Iemand kan ongemerkt besmet zijn (asymptomatische infectie) en de ziekte doorgeven;
• Er is in de regel sprake van urgentie om verdere verspreiding te stoppen.

Epidemiologen die werkzaam zijn in de infectieziekte-epidemiologie zijn van grote waarde op het moment dat infectieziekten, wetenschap, publieke gezondheid en beleid ‘samen komen’ en er snel gehandeld moet worden. (3-5) In crises zoals de COVID-19-pandemie hebben infectieziekte-epidemiologen bij gemeentelijke gezondheidsdiensten (GGD Gemeentelijke Gezondheidsdienst (Gemeentelijke Gezondheidsdienst)’en),  het Rijksinstituut voor Gezondheid en Milieu (RIVM) en in ziekenhuizen een centrale rol bij het verzamelen, analyseren en duiden van data, en het vertalen van bevindingen naar beleid. Het vakgebied kreeg opeens de bekendheid die het daarvoor in Nederland nooit had.

De SIG Toegepaste Infectieziekten Epidemiologie (figuur 1) is er om krachten te bundelen, zichtbaarheid te geven aan de specialisatie en om collegiale samenwerking voor projecten en (bij)scholing te vergemakkelijken. De groep staat open voor geïnteresseerde leden van de VvE, en wil graag uitwisseling vergemakkelijken tussen de vakgebieden binnen de epidemiologie van infectieziekten en chronische aandoeningen. Deze terreinen hebben belangrijke overlap, bijvoorbeeld in comorbiditeit bij een hivinfectie en de problematiek rondom post-COVID-gezondheidsproblemen.

Deze SIG vertegenwoordigt de veldepidemiologen die zich bezighouden met infectieziekten en volksgezondheid; in het bijzonder fellows en alumni van Field Epidemiology Training Programs (FETP). Infectieziekte-epidemiologen kunnen primair opgeleid zijn als epidemioloog, gezondheidswetenschapper, (dieren)arts, microbioloog, volksgezondheidsdeskundige, arts, modelleur, statisticus, data scientist  of sociale wetenschapper. Het competentieprofiel van FETP-afgestudeerden in Europa is door het Europees Centrum voor ziektepreventie en -bestrijding (ECDC European Centre for Disease Prevention and Control (European Centre for Disease Prevention and Control)) opgesteld. (3) Tot de voor de infectieziekte-epidemiologie specifieke competenties behoren onder andere het verrichten van epidemiologische analyses bij uitbraakonderzoek en het rekening houden met de rol van de beperkende factoren van veldonderzoek in acute situaties; het interpreteren van resultaten van uitbraakonderzoek in het licht van de praktische omstandigheden en ten behoeve van (risico-)communicatie; het verrichten van effectiviteitsanalyses van vaccinatie en andere preventiemaatregelen; het opzetten en onderhouden van infectieziekte-surveillancesystemen; en het bij elkaar brengen van verschillende databronnen in het kader van vroegsignalering. Het vakgebied vraagt om flexibiliteit en het kunnen inspelen op ad hoc (crisis-)situaties zoals uitbraken van infectieziekten. Om die reden is de infectieziekte-epidemiologie een apart vakgebied binnen de epidemiologie.

De kunst van toegepaste infectieziekte-epidemiologie bij WEON 2022

De eerste activiteit van deze SIG was de preconferentieworkshop getiteld The Art of Applied Infecious Disease Epidemiology, op 8 juni 2022 tijdens het WEON (figuur 2). Aan deze sessie namen 36 epidemiologen en andere professionals deel; veelal werkzaam bij een GGD, het RIVM, of een academisch ziekenhuis. In een plenair deel gaven ervaren infectieziekte-epidemiologen presentaties over hun werkzaamheden in de lokale, landelijke en internationale infectieziekte-epidemiologie. We geven hier een samenvatting van hun presentaties, omdat dit een goed beeld geeft van het brede werkveld van de infectieziekte-epidemioloog.

Barbara Schimmer (wetenschappelijke coördinator EPIET Intervention Epidemiology Training (Intervention Epidemiology Training) Fellowship, RIVM) trapte af met een korte introductie over het tweejarige trainingsprogramma voor veldepidemiologie: EPIET (European Programme for Intervention Epidemiology Training, EPIET-EUPHEM European porgogramme for Public health Microbiology training (European porgogramme for Public health Microbiology training)) van het ECDC. 

Anneke Steens (infectieziekte-epidemioloog, RIVM) vertelde over haar werk binnen de surveillance van infectieziekten waartegen we vaccineren in het Rijksvaccinatieprogramma, zoals pneumokokken en Haemophilus influenzae type b (Hib haemophilus influenzae type b (haemophilus influenzae type b)). In deze landelijke surveillance worden de vaccinatiegraad, de incidentie van de ziekte, en de beschermingsgraad (aandeel van de bevolking dat antistoffen heeft) gemonitord: met deze informatie kan de vaccineffectiviteit berekend worden. Anneke vertelde dat in Nederland momenteel het aantal Hib-meldingen stijgt zonder dat er sprake is van geografische clustering of een relatie met bepaalde leeftijdsgroepen. (6) Het vaccin en het vaccinatieschema zijn de afgelopen jaren veranderd maar er lijken geen aanwijzingen te zijn voor verminderde vaccineffectiviteit. Er wordt onderzocht of een nieuwe Hib-subvariant die steeds meer gedetecteerd wordt, wellicht virulenter of pathogener is. 

Raïssa Tjon-Kon-Fat (infectieziekte-epidemioloog en arts Maatschappij en Gezondheid in opleiding, profiel infectieziektebestrijding bij GGD Zuid-Holland Zuid) liet in haar presentatie zien hoe, tijdens een COVID-19- missie op Sint Maarten, 1 van de 4 landen binnen het Koninkrijk der Nederlanden,  infectieziekte-epidemiologie echt ‘hands on’ kan zijn. Op dit eiland wonen ongeveer 41.000 mensen (Nederlands deel). Het vaccineren, het monitoren van de vaccinatiegraad en de surveillance van infectieziekten waartegen wordt gevaccineerd is ondergebracht bij de Collective Prevention Services. Raïssa kwam op Sint Maarten om te helpen bij het opzetten van de COVID-19-surveillance, midden in de eerste grote besmettingsgolf. Als infectieziekte-epidemioloog was ze betrokken bij de dagelijkse verzameling en interpretatie van de cijfers, en het van deur tot deur gaan om mensen te informeren over de risico’s van besmetting en het belang van afstand houden. 

Elke den Boogert (infectieziekte-epidemioloog bij GGD Hart voor Brabant en EPIET fellow bij het RIVM) vertelde dat haar werk bij de GGD praktijkgericht en echt teamwerk is: als onderdeel van het team infectieziektebestrijding draagt ze bij aan ‘data voor actie’ door snel en adequaat opvallende signalen te onderzoeken en te helpen interpreteren. De GGD’en in Zuid-Nederland kunnen de aantallen meldingsplichtige infectieziekten in hun regio op een dashboard vergelijken met de aantallen in de buurregio’s. (7) Onlangs was er een ogenschijnlijke toename van het aantal meldingen van hepatitis B in haar regio. Aan de hand hiervan schetste ze de rol van een infectieziekte-epidemioloog bij regionaal uitbraakonderzoek en diens taken bij het opzetten van het onderzoek en het inzichtelijk maken van de aantallen besmettingen (epicurve) en hun karakteristieken.

Figuur 2. WEON preconferentieworkshop The art of applied infectious disease epidemiology  (op de foto: Sonia Boender)

Sonia Boender (infectieziekte-epidemioloog en onderzoeker, Risicocommunicatie, Robert Koch Instituut, Berlijn) liet zien hoe het werk van een infectieziekte-epidemioloog in een ander Europees land specifieke uitdagingen met zich meebrengt, maar ook gelijkenissen heeft met het werk in Nederland. Duitsland is een federale republiek, waarbij de deelstaten in hoge mate autonoom zijn en samenwerken met de autoriteiten in de lokale districten. Duitsland kent ook een nationaal opleidingsprogramma voor veldepidemiologie (FETP-RKI Robert Koch Instituut (Robert Koch Instituut)), direct verbonden aan het Europese Fellowship Programma van het ECDC. Sonia vroeg in haar presentatie ook aandacht voor een verschijnsel dat we allemaal kennen uit de COVID-19-pandemie: de zogenoemde infodemie, ofwel wildgroei van (misleidende) informatie tijdens uitbraken van infectieziekten (figuur 3). (8,9)

Figuur 3. Epidemie en infodemie (bron: Infodemic (who.int))

Communicatie en pleitbezorging behoren tot de essentiële competenties van infectieziekte-epidemiologen. (3)  Het opsporen van een infodemie heeft veel paralellen met het opsporen van een uitbraak of epidemie. Het opsporen van beide fenomenen begint met luisteren en signalen oppikken. ‘Uitbraken’ van misleidende informatie en het gebrek de juiste informatie kunnen worden opgepikt door onlineberichten (op sociale media) over een uitbraak én offlineberichten (via traditionele media,  gedragsonderzoek) te volgen. Dit gaat over zowel  de betreffende ziekte als over de interventies, zoals bijvoorbeeld een vaccinatiecampagne. Proactieve risicocommunicatie en samenwerking met de bevolking zijn nodig om het vertrouwen in de wetenschap en instituties te verkrijgen en behouden.

Figuur 4. De complexiteit van een pandemie – presentatie Alma Tostmann
Alma Tostmann (epidemioloog infectiepreventie, Medische Microbiologie, Radboudumc Radboud University Medical Centre (Radboud University Medical Centre) Nijmegen) sloot de plenaire sessie af met een blik op de rol van een infectieziekte-epidemioloog in een ziekenhuis; in haar geval, op de afdeling infectiepreventie. Uitbraken kunnen snel ontdekt worden door ziekenhuisinfecties en dragerschap van potentieel pathogene bacteriën bij patiënten op hoogrisicoafdelingen, goed te monitoren. Artsen-microbiologen, deskundigen infectiepreventie en een data scientist gebruiken de  beschikbare klinische en microbiologische data om in overleg de juiste epidemiologische methodes te kiezen waardoor infectiepreventievraagstukken snel kunnen worden beantwoord. Ook Alma’s werk is erg toegepast op de actualiteit in het ziekenhuis, bij patiënten en ook bij personeel. Tijdens de COVID-19-pandemie was een van haar taken om de COVID-19-surveillance onder het personeel zodanig in te richten dat er door ‘data voor actie’ beleidsadviezen voor het ziekenhuis, indien nodig, snel konden worden aangescherpt (figuur 4). (10) 
Alma is een van de infectieziekte-epidemiologen in Nederland die zich veelvuldig in de media heeft laten zien om op eenvoudige en begrijpelijke wijze duiding te geven op de COVID-19-cijfers en de impact van maatregelen. Hierbij komen het multidisciplinaire netwerk en de achtergrond in infectieziektebestrijding, epidemiologie en methodologie, publieke gezondheid, wetenschap en infectiepreventie samen.

Na de plenaire sessie ging de groep van ruim 30 deelnemers uiteen in kleine groepen voor het doornemen van een case study over Hib en vaccineffectiviteit in Nederland. (11) Deze trainingsmethode wordt veel gebruikt bij de trainingsprogramma’s over infectieziekte-epidemiologie. 

Conclusie

Tijdens de afrondende discussie van de workshop kwam naar voren dat er grote behoefte is aan meer uitwisseling tussen infectieziekte-epidemiologen uit verschillende werkvelden in Nederland en daarbuiten, en dat er veel interesse is onder epidemiologen en andere zorgprofessionals voor scholing in de infectieziekte-epidemiologie. 
De mogelijkheid voor een nationale opleiding tot veldepidemioloog in de Europese context, zoals bijvoorbeeld in Duitsland, werd besproken. 
Ook is er animo voor de erkenning van de FETP-opleidingen bij de registratie als epidemioloog A bij de VvE. De SIG zal zich daar de komende tijd voor inzetten. 
Met de deelnemers aan de preconferentieworkshop wordt een (informeel) netwerk gevormd waarin men elkaar op de hoogte houdt van interessante bijeenkomsten of trainingen op het gebied van de infectieziekte-epidemiologie. 
Daarnaast worden de mogelijkheden verkend voor het organiseren van nascholingen op het gebied van de infectieziekte-epidemiologie, bij voorkeur in samenwerking met bestaande scholingsinstituten of platforms, zoals de Netherlands School of Public and Occupational Health (NSPOH Netherlands School of Public & Occupational Health (Netherlands School of Public & Occupational Health)) of de VvE. 

Contact

Als je je wil aansluiten bij het (informele) netwerk van infectieziekte-epidemiologen, kun je een email sturen naar Sonia Boender (BoenderS@rki.de), Alma Tostmann (Alma.Tostmann@radboudumc.nl), of Jossy van den Boogaard (Jossy.van.den.boogaard@rivm.nl).

Auteurs

J. van den Boogaard¹, S. Boender², R. Tjon-Kon-Fat³, A.Bosman⁴, M. Knol¹, S. Hahné¹, A. Tostmann⁵

1.  Centrum Infectieziektebestrijding , Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu, Bilthoven
2. Robert Koch Instituut (RKI), Berlijn, Duitsland
3. GGD Zuid-Holland Zuid, Dordrecht
4. Transmissible BV, Houten
5. Afdeling medische microbiologie, Radboud Universitair Medisch Centrum, Nijmegen, 

Correspondentie

J. van den Boogaard