Op 3 juni 2020 waren 5977 overleden COVID-19-patiënten gemeld, van wie meer dan 90%  ≥ 65 jaar oud was. (3) In dit artikel beschrijven we aan de hand van gegevens uit de ledenadministratie van de Katholieke Bond voor Ouderen Brabant (KBO-Brabant), de situatie tussen 1 maart en 16 april 2020 met betrekking tot het aantal overledenen in de groep actieve en voor het overgrote deel thuiswonende ouderen. Ook vergelijken we deze periode met dezelfde periodes in de jaren 2017 tot en met 2019. Dit inzicht is interessant omdat het een aanvullend perspectief biedt op de gerapporteerde data over COVID-19-sterfte in het begin van de eerste golf. Namelijk de meldingen aan het RIVM van overledenen met een bewezen COVID-19, het sterftecijfer in verpleeghuizen, vermoedelijk door COVID-19 (ouderen met veel co-morbiditeit) en de door het CBS gerapporteerde totale oversterfte in die periode. De COVID-19-sterfte onder de groep thuiswonende ouderen was nog niet expliciet beschreven.

KBO-Brabant is een actieve vereniging voor senioren die streeft naar een volwaardige deelname van senioren aan de samenleving. (4) KBO-Brabant heeft ongeveer 125.000 leden en is daarmee de grootste vereniging in Noord-Brabant.  De sterfte onder leden van KBO-Brabant geeft een beeld van de sterfte onder thuiswonende, actieve en daarmee (relatief) gezonde ouderen in Noord-Brabant.

Methode

Studiepopulatie

De leden van KBO-Brabant worden geregistreerd in een web-based ledenadministratiesysteem genoemd LeaWeb. Alle organisatieonderdelen van KBO-Brabant beheren in LeaWeb hun relaties. Voor dit onderzoek is alleen gebruik gemaakt van de data van de gewone leden en ereleden.

Hierna noemen we deze groepen ‘leden’. Andere relaties zijn buiten beschouwing gelaten.

De structuur van de KBO is als volgt. De ongeveer 125.000 KBO-leden zijn onderverdeeld in 287 afdelingen. Als er binnen een gemeente meerdere afdelingen bestaan vormen deze samen een kring. De 58 kringen maken weer onderdeel uit van de 4 regio’s die KBO-Brabant telt: Noordoost-Brabant, Midden-Brabant, West-Brabant en Zuidoost-Brabant.

Dataverzameling

De sterfte in de periode 1 maart t/m 16 april is opgevraagd voor de jaren 2017, 2018, 2019 en 2020. Dit komt voor 2020 overeen met week 10 tot en met week 16. Van alle KBO-afdelingen is het ledenaantal op 1 maart 2020 opgevraagd, alsmede de sterfte in de voorgenoemde periodes.

Het sterftepercentage is berekend per KBO-afdeling, en vervolgens opgeteld per KBO-kring en KBO-regio. Het aantal overledenen tussen 1 maart en 16 april 2020 is vergeleken met het aantal overleden KBO-leden in dezelfde periode van 2017, 2018 en 2019 en als procentueel verschil weergegeven.

Om de aantallen overlijdens onder KBO-leden in perspectief te plaatsen, zijn ter vergelijking de aantallen COVID-19-patiënten van 70 jaar en ouder die bij de GGD Gemeentelijke Gezondheidsdienst (Gemeentelijke Gezondheidsdienst) gemeld zijn tussen 1 maart en 16 april 2020 opgezocht in het registratiesysteem van de GGD (HP Zone) voor de Veiligheidsregio Brabant-Noord. Deze regio komt ongeveer overeen met KBO-Regio Noordoost Brabant.

Resultaten

KBO-Brabant had op 1 maart 2020 124.511 leden, waarvan 39% man. De gemiddelde leeftijd van zowel de mannen als de vrouwen was 77 jaar. 57% van de vrouwelijk leden en 56% van de mannelijke leden was ouder dan 75 jaar. In de periode tussen 1 maart en 16 april 2020 zijn 1006 KBO-leden overleden (tabel 1). Van de overleden KBO-leden was 54% man. De sterfte in 2020 was 73% meer ten opzichte van de sterfte in dezelfde periode in 2019 (581 overleden KBO-leden), en een toename van 106% ten opzichte van 2017 (488 overleden KBO-leden). Ten opzichte van 2018, het jaar met een vrij ernstig  griepseizoen, was er nog steeds een oversterfte van 54% (654 overleden KBO-leden). Deze toename in het jaar 2020  verschilde tussen de regio’s: in Midden-Brabant en West-Brabant was de toename 28% en 29% ten opzichte van 2019, in Zuidoost-Brabant 63% en in Noordoost-Brabant was een toename van 131% (tabel 1). In de meest getroffen regio Noordoost Brabant was de oversterfte ten opzichte van 2017 192%, ten opzichte van 2018 134% en ten opzichte van 2019 131%.

Tabel 1. Aantal leden per regio van KBO Brabant, en de sterftepercentages tussen 1 maart en 16 april in de jaren 2017, 2018, 2019 en 2020

		Sterfte tussen 1 maart en 16 april in de volgende jaren:
	Leden	2017	2018	2019	2020	% leden overleden 2020	% stijging in 2020 t.o.v. 2019
KBO-Brabant, 4 regio’s
Noordoost-Brabant	37.410	156	195	197	456	1,22%	+131%
Midden-Brabant	22.934	98	115	108	139	0,61%	+29%
West-Brabant	24.527	87	132	108	138	0,56%	+28%
Zuidoost-Brabant	39.640	147	212	168	273	0,69%	+63%
Totaal	124.511	488	654	581	1006	0,81%	+73%

Het percentage leden dat overleden is, is per KBO-kring weergeven op een kaart met gemeentegrenzen omdat de KBO-kringen daar grotendeels mee samenvallen (figuur 1). Te zien is dat de sterfte in Noordoost-Brabant het hoogst was en dat de geografische verschillen grotendeels overeen komen met de aan de GGD gemelde COVID-19-sterfte per 100.000 inwoners per gemeente op 18 april 2020 (figuur 2). (5) 

 

Figuur 1. Sterftepercentage onder leden van KBO-Brabant tussen 1 maart en 16 april 2020. Het percentage overleden leden per gemeente, waarbij de gegevens van de KBO-kringen aan gemeenten in Noord-Brabant gekoppeld zijn

Figuur 2. Totaal aantal bij de GGD gemelde overleden COVID-19 patiënten per 100.000 inwoners per gemeente: epidemiologisch overzicht 18 april 2020

Van de 13 KBO-kringen in de regio Noordoost-Brabant varieerde de sterfte in 6 weken van 0,5% van de leden in kring West-Maas en Waal tot 2,1% in kring Meierijstad waar in 6 weken tijd 151 leden overleden (figuur 3a). In 7 van de 13 afdelingen van kring Meierijstad (totaal 7075 leden) overleed in 6 weken tijd meer dan 2% tot zelfs meer dan 3% van hun leden (figuur 3b). De procentuele sterfte voor kring Uden, kring Bernheze en kring Boekel is weergeven in figuur 3b. Deze kringen zijn wat kleiner, met in totaal 3310 leden (kring Bernheze), 3129 leden (kring Uden) en 1018 leden (kring Boekel).

Figuur 3a. Percentage sterfte per KBO ring in de regio Noordoost-Brabant (totaal 37.410 leden) tussen 1 maart en 16 april 2020

Figuur 3b. Percentage sterfte per KBO afdeling van kring Meierijstad (totaal 7.075 leden), kring Uden (totaal 3129 leden), kring Boekel (totaal 1018 leden) en kring Bernheze (totaal 3310 leden) tussen 1 maart en 16 april 2020

In de Veiligheidsregio Brabant Noord werden tussen 1 maart en 16 april 2020 1.314 COVID-19 patiënten gemeld met een leeftijd 70 jaar en ouder. Hiervan overleden 487 (37%) (tabel 2). Het sterftepercentage onder de gemelde COVID-19-patiënten van 70+ in de gemeenten Meierijstad, Uden, Boekel en Bernheze, was tussen 41% en 46%.

Tabel 2. Aantal aan de GGD gemelde COVID-19-patiënten van 70 jaar in de Veiligheidsregio Brabant-Noord en de 4 gemeenten met de hoogste sterfte onder KBO-leden

 

	Aantal COVID-19-patiënten ˃70 jaar	Aantal aan GGD gemelde overleden COVID-19-patiënten ˃70 jaar	Percentage overleden KBO-leden ˃70 jaar/meldingen van COVID-19-patiënten ˃70 jaar
Veiligheidsregio Brabant Noord	1.314	487	37%
Gemeenten
Meierijstad	262	108	41%
Uden	123	57	46%
Boekel	39	16	41%
Bernheze	120	50	42%

Discussie

Analyse van de ledenadministratie van KBO-Brabant laat zien dat in een aantal afdelingen binnen 6 weken tijd meer dan 2%, met lokaal uitschieters tot zelfs ruim 3%, van de leden is overleden. Dit patroon valt samen met de officiële sterfte gerapporteerd door het RIVM en illustreert de geografische verschillen in Noord-Brabant. Het benadrukt eveneens dat er ook onder actieve ouderen buiten verpleeghuizen in de gebieden met de hoogste incidentie van COVID-19, een aanzienlijke oversterfte is geweest op het hoogtepunt van de uitbraak. Ook blijkt dat de oversterfte in de regio met de hoogste incidentie hoger is dan de oversterfte tijdens het heftige griepseizoen van 2018.

Een beperking van deze analyse is dat het niet te achterhalen was hoeveel KBO-leden daadwerkelijk aan COVID-19 waren overleden, bij hoeveel COVID-19 met PCR polymerase chain reaction (polymerase chain reaction) of serologisch onderzoek was bevestigd, hoeveel mensen opgenomen waren in het ziekenhuis en hoeveel van hen andere aandoeningen hadden die de kans op overlijden aan COVID-19 vergrootte. We hebben weliswaar gekeken naar de meldingen ‘overleden’ in het KBO-ledenregister en de ‘doodsoorzaak onbekend’, maar tijdens de eerste golf werd buiten de ziekenhuizen niet getest op SARS severe acute respiratory syndrome (severe acute respiratory syndrome)-CoV coronavirus (coronavirus)-2. 

Door de sterfte tussen 1 maart en 16 april 2020 af te zetten tegen de sterfte in dezelfde periode in 2017, 2018 en 2019  -  2017 en 2019 hadden een mild griepseizoen en  2018 had een hevig griepseizoen - zien we in 2020 in de regio Noordoost-Brabant een sterke sterftestijging ten opzichte van alle jaren daarvoor. Een deel hiervan kan hoogstwaarschijnlijk door COVID-19 verklaard  worden. Omdat er schommelingen zijn tussen de jaren en omdat we van geaggregeerde data gebruik maken, is uiteraard niet alle sterfte toe te schrijven aan COVID-19. Opvallend is wel dat in het westelijk deel van Brabant een sterftepiek was in 2018, maar dat daar in 2020 minder KBO-leden overleden zijn dan in het oostelijk deel van Noord-Brabant. Dit kan te maken hebben met de COVID-19-incidentie die in maart en april van 2020 in het westen van Noord-Brabant vrij laag was (figuur 2). In de regio Noordoost-Brabant is er in 2017, 2018 en 2019 bijna geen verschil te zien terwijl de sterftecijfers in 2020 het hoogste waren.

Deze data geven mogelijk een onderschatting van het aantal sterfgevallen onder KBO-leden, omdat ten tijde van de dataverzameling (eind april 2020) mogelijk nog niet alle overledenen verwerkt waren in de administratie van KBO-Brabant. Tevens is mogelijk het aantal gemelde overlijdens bij de GGD niet compleet was omdat ‘overlijden door vermoedelijke COVID-19’ tijdens de eerste golf niet meldingsplichtig was. Het zou interessant zijn om voor de provincie Noord-Brabant  leeftijdsspecifieke CBS Centraal Bureau voor de Statistiek (Centraal Bureau voor de Statistiek)-data over oversterfte te bekijken op gemeenteniveau en te vergelijken met de data uit dit onderzoek.

Met deze studie hebben we inzicht gekregen in het aantal sterfgevallen onder actieve en vaak relatief gezonde KBO-leden tijdens de piek van de COVID-19-pandemie in de Noord-Brabant in april 2020. In bepaalde gemeenten in Noordoost-Brabant overleden meer dan 2-3% van alle leden in een periode van 6 weken. De gemiddelde sterfte binnen deze groep in dezelfde periode in 2017, 2018, 2019, was 0,4-0,5%.  Dit illustreert de grote impact die de eerste COVID-19 golf niet alleen in verpleeghuizen heeft gehad, maar ook in een populatie relatief gezonde thuiswonende ouderen. Hiermee hebben wij tevens laten zien dat niet alleen de gegevens van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) dit soort inzichten kunnen geven.

De auteurs bedanken Jolien ten Velden van GGD Hart voor Brabant voor het maken van figuur 1. 

Auteurs

A. Tostmann ^1,2, S. van Dam ^3,4, A. Rietveld ³, E. den Boogert ³, W. P. Rovers ^5,6, C. P. Bleeker-Rovers ¹

1. Radboud universitair medisch centrum, Nijmegen
2.  ABR antibioticaresistentie (antibioticaresistentie) Zorgnetwerk GAIN
3.  GGD Hart voor Brabant, Den Bosch
4.  ABR Zorgnetwerk Noord-Brabant
5. Wijnu  
6. KBO-Brabant

Correspondentie

 C.P. Bleeker-Rovers