Hoe volgt het RIVM de oversterfte in Nederland?

Het RIVM houdt sinds 2009 bij hoeveel mensen in Nederland elke week overlijden. Dit doen we met behulp van gegevens van het CBS Centraal Bureau voor de Statistiek (Centraal Bureau voor de Statistiek). Hiermee kunnen we de gevolgen van bijzondere omstandigheden, zoals de uitbraak van een infectieziekte, op het aantal overleden mensen in beeld brengen. Deze gegevens publiceert het RIVM wekelijks op de website.

Wat voor onderzoek doet het RIVM naar de werking van de coronaprikken?

Het RIVM wil uiteraard graag weten hoe goed de coronaprikken werken. Zo onderzoeken we bijvoorbeeld hoe goed de prikken beschermen tegen infectie, ziekenhuisopname en overlijden. In de afgelopen jaren heeft het RIVM verschillende onderzoeken gedaan naar de werking van de coronaprikken. De resultaten daarvan publiceert het RIVM op de website en in wetenschappelijke tijdschriften.

Wat voor onderzoek heeft het RIVM gedaan naar de coronaprikken en (over)sterfte?

Het RIVM heeft over 2021 en 2022 onderzoek uitgevoerd naar de coronaprikken en sterfte. We hebben onderzocht hoe goed de prikken beschermen tegen overlijden aan COVID-19. Ook hebben we onderzocht hoe groot de kans is dat iemand na de coronaprik overlijdt aan iets anders dan COVID-19. Het eerste onderzoek, over het jaar 2021, staat in hoofdstuk 5 en 6 van het rapport 'Sterfte en oversterfte in 2020 en 2021' dat RIVM en CBS samen publiceerden en in een wetenschappelijk artikel in Science Direct.  Over het tweede onderzoek, over het jaar 2022, heeft het RIVM het rapport 'COVID-19 vaccinatie en sterfte in 2022' gepubliceerd.

Om dit onderwerp door meerdere wetenschappers te laten onderzoeken, heeft ZonMW  op verzoek van het ministerie van VWS Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport) verschillende onderzoeksgroepen geld gegeven. Een van deze onderzoeksgroepen werkt bij het Nivel. Zij hebben onlangs de resultaten van hun onderzoek naar de relatie tussen de coronaprikken en sterfte gepubliceerd.

Zijn al deze onderzoeken op dezelfde manier gedaan?

Nee. Er zijn verschillende manieren waarop je onderzoek kunt doen. Daardoor is het soms moeilijk om dit soort onderzoeken en de resultaten 1 op 1 met elkaar te vergelijken. Wel geven de onderzoeken bij elkaar een completer beeld van de oorzaken van oversterfte en de rol van vaccinatie dan één onderzoek alleen. Juist als resultaten van veel verschillende onderzoeken in dezelfde richting wijzen, is dit sterker wetenschappelijk bewijs. De onderzoeken laten zien dat de kans op ziekenhuisopname en sterfte door corona kleiner is bij gevaccineerde mensen dan bij ongevaccineerde mensen.

Wat voor gegevens gebruikt het RIVM om onderzoek te doen naar de coronaprik en (over)sterfte?

Het RIVM gebruikt verschillende gegevensbronnen. We gebruiken gegevens over sterfte van het CBS. Zij houden bij hoeveel mensen iedere week overlijden. En zij verzamelen gegevens over doodsoorzaken. Ook verzamelt het RIVM gegevens van mensen die een of meerdere coronaprikken hebben gehaald. De gegevens verzamelen wij in een systeem: het COVID-vaccinatie Informatie- en Monitoringssysteem (CIMS). Hierin staat of mensen een coronaprik hebben gehaald, hoeveel prikken zij hebben gehaald en gegevens over hun gezondheid.

Alleen als mensen hiervoor toestemming geven, komen hun vaccinatiegegevens in CIMS. Als mensen dat niet willen, worden hun gegevens anoniem verwerkt. Dit betekent dat we wel weten hoeveel mensen geen toestemming gaven en wel een coronaprik kregen bij de GGD Gemeentelijke Gezondheidsdienst (Gemeentelijke Gezondheidsdienst). We weten alleen niet wie het zijn. Hierdoor kunnen we wel goed inschatten welk deel van de Nederlanders een prik heeft gehad (de vaccinatiegraad). Maar voor onderzoeken naar hoe goed de coronaprikken beschermen (vaccineffectiviteit) tegen ziekenhuisopname of sterfte kunnen we deze anonieme gegevens niet gebruiken.

Mogen jullie van alle mensen gegevens over hun vaccinaties verzamelen en gebruiken voor onderzoek?

Nee. Het ministerie van VWS heeft besloten dat mensen altijd eerst toestemming moeten geven om hun gegevens te delen met het RIVM. Alleen als mensen toestemming geven, mag het RIVM de gegevens opslaan en gebruiken voor onderzoek.

Wanneer telt het RIVM iemand mee als gevaccineerd of ongevaccineerd?

Iemand telt alleen mee als gevaccineerd als iemand ook echt een prik heeft gekregen. Als iemand wel naar de afspraak komt, maar geen prik krijgt, telt de persoon niet mee als gevaccineerd. Dit kan bijvoorbeeld als iemand alsnog van de prik af ziet (geannuleerde vaccinatie), of het prikken niet lukt (mislukte vaccinatie). Iemand telt als deels gevaccineerd vanaf de dag dat de eerste prik is gezet. In de onderzoeken van het RIVM naar vaccinatie zijn alleen mensen die (nog) geen vaccinatie hebben ontvangen gerekend als ‘ongevaccineerd’.

Zijn deze data betrouwbaar?

Ja, de data zijn betrouwbaar want de gegevens van mensen die hiervoor toestemming hebben gegeven worden automatisch doorgegeven aan CIMS. De CIMS data zijn alleen niet volledig, omdat niet iedereen die is gevaccineerd ook toestemming geeft voor registratie van de vaccinatie. Dit bemoeilijkt onderzoek.

Heeft het RIVM vaccinatiegegevens verwijderd uit het systeem?

Nee, het RIVM verwijdert geen gegevens uit het CIMS. Tenzij mensen zelf vragen om hun eigen gegevens te laten verwijderen. Het hangt af van het soort analyses welke gegevens we wel of niet gebruiken. Voor het bepalen van de vaccinatiegraad zijn bijvoorbeeld andere gegevens nodig dan voor onderzoek naar hoe goed de prikken beschermen (de effectiviteit van de vaccinaties). Zo zijn de gegevens van mensen die zijn overleden of geëmigreerd wel van belang voor onderzoek naar de relatie tussen de coronaprikken en sterfte, maar niet voor het berekenen van de vaccinatiegraad.

Verder gebruiken we gegevens van anonieme vaccinaties voor het berekenen van de vaccinatiegraad. De actuele vaccinatiegraad richt zich namelijk op mensen die op dat moment in Nederland leven. De aantallen vaccinaties die we gebruiken voor het bepalen van de actuele vaccinatiegraad  en voor de onderzoeken naar effecten van vaccinatie zijn daarom anders. Voor onderzoeken naar effecten van vaccinatie gebruiken we alle vaccinatiegegevens in CIMS, ook van mensen die ondertussen zijn overleden of naar het buitenland zijn verhuisd. Anonieme vaccinaties kunnen niet in deze onderzoeken naar effecten van vaccinatie gebruikt worden.

Klopt het dat de gegevens van mensen die kort na de prik zijn overleden niet in CIMS staan?

Dat klopt niet. Alle vaccinaties die door de GGD, huisarts, of verpleeghuis worden aangeboden, staan in CIMS. Het aanleveren en registreren staat los van wanneer iemand overlijdt.

Kan iedereen de vaccinatiedata van het RIVM zien en gebruiken?

Nee. Veel data zijn voor iedereen te zien en te gebruiken. Maar wij mogen niet alle data delen. Daar zijn namelijk regels voor. Die regels zijn er om de privacy van mensen te beschermen. Alleen onderzoekers met speciale toestemming mogen de vaccinatiedata gebruiken. Dit is juridisch vastgelegd. En als onderzoekers de vaccinatiedata mogen gebruiken, zien zij geen persoonsgegevens zoals naam of adres.

Zijn gevaccineerde mensen gezonder?

Uit onderzoek weten we dat mensen die zich laten vaccineren vaak gezonder zijn dan mensen die zich niet laten vaccineren. Zijn hebben minder vaak klachten en worden minder vaak ziek. Dit heet het Healthy Vaccinee Effect. Ook krijgen mensen die ernstig ziek zijn op dat moment geen vaccinatie. Terwijl ze wel een grotere kans hebben om te overlijden. Als je onderzoek doet naar de werking van prikken, is het goed om hier rekening mee te houden. Door dit effect lijken de prikken namelijk iets beter te werken dan in werkelijkheid het geval is.

Zijn er mensen door hun coronaprik overleden?

Helaas gebeurt het soms dat iemand overlijdt door de coronaprik. Dat is in Nederland en internationaal wel eens gebeurd. Het RIVM heeft onderzocht hoe groot de kans is dat iemand binnen twee maanden na de coronaprik overlijdt aan iets anders dan COVID-19 en die vergeleken met mensen die niet gevaccineerd zijn. Hieruit bleek dat de kans om te overlijden kort na een coronaprik vergelijkbaar is met de kans om te overlijden als iemand niet gevaccineerd is.

Is de oversterfte een gevolg van de coronaprikken?

Nee. Uit de onderzoeken blijkt dat mensen die de coronaprikken haalden juist veel minder kans hadden om te overlijden. Ook hadden zij veel minder kans om in het ziekenhuis te worden opgenomen met COVID-19. Dit is wat de onderzoeken vinden, zowel in Nederland als in het buitenland. Ook als er met verschillende methoden of met aanvullende gegevens gerekend wordt.

Waarom overleden er in de periodes waarin mensen een coronaprik konden halen meer mensen dan verwacht?

We zien dat rond de periodes waarin mensen een coronaprik konden halen meer mensen overleden. Dat is niet zo vreemd, omdat deze prikrondes juist plaatsvonden in een tijd waarin het coronavirus en andere luchtweginfecties veel rond gingen in Nederland. Mensen die kort daarvoor of op dat moment COVID-19 hadden, kregen op dat moment geen prik. Maar hadden wel meer kans om aan COVID-19 te overlijden.

Hoe kan het dat de kans op overlijden in sommige periodes juist hoger was onder gevaccineerde mensen?

Er zijn weken waarin het aantal overlijdens per 100.000 mensen in sommige groepen die al een eerste coronaprik kregen hoger was dan bij ongevaccineerde mensen*. Als we bij deze vergelijking rekening houden met de leeftijd van de mensen, verdwijnt dit verschil. Dit is ook niet gek: zeker bij de basisserie kregen de kwetsbaarste en oudste mensen (naast zorgmedewerkers) als eerste een coronaprik.

In het begin van 2021 was de kans om gevaccineerd te worden dus het grootst voor kwetsbare ouderen. Deze mensen hadden ook een grotere kans om te overlijden door corona of andere doodsoorzaken. Als we mensen van dezelfde leeftijd met en zonder vaccinatie vergelijken blijkt dat de kans op overlijden veel kleiner was bij gevaccineerden dan bij ongevaccineerden.

^* Zie figuur figuur S1B in dit wetenschappelijke artikel.