Waterkwaliteit 2021

Jaarlijks meet het RIVM de concentraties nutriënten in het grond- en oppervlaktewater op de landbouwbedrijven in het Landelijk Meetnet effecten Mestbeleid (LMM Landelijk Meetnet effecten Mestbeleid (Landelijk Meetnet effecten Mestbeleid)). De concentraties aan nutriënten (met name stikstof- en fosfor) zijn belangrijke criteria bij de beoordeling van de waterkwaliteit. De resultaten voor 2021 worden op deze pagina weergegeven.

Inleiding

Het gebruik van mest of kunstmest op het land heeft invloed op de nutriëntenconcentraties in grond- en oppervlaktewater. Nutriënten die niet door gewassen worden opgenomen kunnen uitspoelen naar het grond- en oppervlaktewater. Verhoogde concentraties aan nutriënten leiden tot negatieve effecten, zoals algenbloei en vermindering van biodiversiteit. De hoeveelheid mest die op een landbouwbedrijf mag worden gebruikt, hangt nauw samen met het bedrijfstype en het landgebruik.

Niet alleen de aangebrachte hoeveelheid mest is bepalend voor de waterkwaliteit. De grondsoort en de grondwaterstanden hebben ook invloed op de mate waarin nutriënten uit de mest via de bodem uitspoelen naar grond- en oppervlaktewater. Daarnaast is het gewas zelf een belangrijke factor: meerjarig grasland is bijvoorbeeld minder uitspoelingsgevoelig dan teelten die vaker gewisseld worden. Ook groeicondities tijdens het jaar (bijvoorbeeld neerslag, temperatuur en hoeveelheid zonneschijn) spelen een rol in de mate waarin voedingsstoffen worden opgenomen door gewassen.

Meetperiode

Op deze pagina’s wordt de waterkwaliteit van 2021 gerapporteerd. Voor het meetjaar 2021 is de waterkwaliteit onderzocht in de periode oktober 2020 tot begin februari 2022. In het LMM Landelijk Meetnet effecten Mestbeleid (Landelijk Meetnet effecten Mestbeleid) wordt het uitspoelend water (bodemvocht, grondwater of drainwater), slootwater en greppelwater onderzocht. De eerste effecten van de landbouwpraktijk zijn na ongeveer een jaar zichtbaar in de waterkwaliteit. Bij het analyseren van de waterkwaliteit van meetjaar 2021 zien we daarom voornamelijk de effecten van de landbouwpraktijk van 2020. In de Kleiregio, Veenregio en het programma Zand-Winter vond de bemonstering plaats in het winterhalfjaar van oktober 2020 tot begin april 2021. In de programma’s Zand-Zomer en Zomersloten werd bemonsterd in de maanden april 2021 tot en met september 2021. De Lössregio werd bemonsterd van oktober 2021 tot begin februari 2022. Zie ook Metingen: wat en hoe? en het bemonsteringsschema.

In meetjaar 2021 zijn op 425 bedrijven waterkwaliteitsgegevens verzameld voor het LMM waarover gerapporteerd wordt in deze Basismeetnetrapportage. Dit zijn 11 bedrijven meer dan in 2020 (414). Van deze bedrijven nemen er 148 alleen deel aan het Basismeetnet. 277 bedrijven nemen zowel aan het Basis- als aan het Derogatiemeetnet deel. Zie Meetnetten voor meer informatie.

Externe factoren van invloed op uitvoering bemonstering

Na drie zeer warme en droge jaren was 2021 een ’gemiddeld jaar’ volgens het KNMI Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut (Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut). De gemiddelde temperatuur bleef over het algemeen ‘normaal’ met enkele flinke uitschieters. Zo was juni de warmste maand sinds 1901, maar was de rest van de zomer nat en steeds koeler. Ook viel er in 2021 een ‘normale’ hoeveelheid neerslag (798 mm). Februari, november en vooral september waren droge maanden (Bron: KNMI Klimatologie, Het klimaatverhaal van 2021).

Door beperkte regenval in december 2020 en sneeuw en vorst in het vroege voorjaar, was het dit jaar lastig om alle drainwaterbemonsteringen uit te voeren. Tijdens de laatste bemonsteringsronde is ervoor gekozen om alleen slootwater te bemonsteren als drains droog stonden. Eind maart 2021 waren uiteindelijk de meeste drainwaterbemonsteringen compleet en de reguliere winterbemonsteringen (Zand Winter, Veen en Klei) afgerond. In de loop van de zomer werden tijdens de slootbemonsteringen sloten zo nu en dan droog aangetroffen.

Data verwerking

De waterkwaliteitsgegevens van meetjaar 2021 zijn geaggregeerd naar bedrijfstypegemiddelden en gemiddelden per grondsoortregio. Deze gemiddelden zijn voor nitraat in uitspoelend water getoetst aan de EU Europese Unie (Europese Unie)-norm van 50 mg nitraat per liter. De meetresultaten worden areaal-gewogen gepresenteerd.

Meer weten over de methoden en procedures van het LMM? (RIVM rapport in Engels)

Resultaten

Gemiddelde waterkwaliteit per grondsoortregio

Tabel 1. Gemiddelde concentratie aan nutriënten en aantal bemonsterde bedrijven per grondsoortregio in 2021.

	Kleiregio	Lössregio	Veenregio	Zandregio
Uitspoelend water
Nitraat (mg/l)	42	74	14	70
Opgelost P-totaal mg P/l	0,19	< dg	0,26	0,12
% norm** voor Nitraat	76	39	94	41
Aantal bedrijven	98	49	57	221
Slootwater (zomer)
Opgelost N-totaal (mg/l) zomer	2,3	geen data*	2,3	5,1
Opgelost P-totaal (mg/l) zomer	0,81	geen data *	0,36	0,31
Aantal bedrijven in de zomer	96	geen data *	56	58
Slootwater (winter)
Opgelost N-totaal (mg/l) winter	6,3	geen data *	4,3	12
Opgelost P-totaal (mg/l) winter	0,18	geen data *	0,16	0,16
Aantal bedrijven in de winter/zomer	97	geen data *	55	59

< dg   Lager dan de detectiegrens voor fosfor van 0,05 mg P/l
*     Slootbemonstering vindt niet plaats in de Lössregio.
**   Percentage bedrijven waar de gemiddelde concentratie voldoet aan de EU-norm voor nitraat.

Het aantal bedrijven dat wordt onderzocht is niet elk jaar of voor elk watertype of meetseizoen hetzelfde. Soms vallen LMM-deelnemers af en moeten nieuwe bedrijven geworven worden. Daarnaast hebben niet alle bedrijven sloten. Zo worden bijvoorbeeld in de Löss-regio geen sloten bemonsterd. Ook kunnen sloten droog staan, waardoor geen bemonstering mogelijk is. Dit speelt vooral in de zomer.

Mate waarin de kwaliteit van het uitspoelingswater aan de EU-norm voldoet

Figuur 1. Percentage bedrijven per grondsoortregio, waarvan de gemiddelde waterkwaliteit in het uitspoelingswater voldoet aan de EU-norm van 50 mg NO3/l.

In de Kleiregio en de Veenregio voldoen de meeste bedrijven aan de EU-norm van 50 mg/l. In de Löss- en de Zandregio is op minder dan helft van de bedrijven de gemiddelde nitraatconcentratie lager dan de EU-norm. Deze resultaten laten zien dat de nitraatconcentratie in het uitspoelend water een sterke relatie heeft met de grondsoort en de daaraan gekoppelde waterhuishouding in een gebied. In nattere gronden, zoals klei- en veengrond, kan nitraat beter worden afgebroken (denitrificatie).

Door de droogte tussen 2018 en 2020 was het aandeel bedrijven dat aan de EU-norm voldeed in alle regio’s sterk gedaald, behalve in de Veenregio. Inmiddels is het aantal bedrijven dat voldoet aan de EU-norm in de Kleiregio weer gestegen van 68% in 2020 naar 76% in 2021. Ook in de Lössregio voldoen meer bedrijven aan de norm: in 2020 was dat 29%, in 2021 39%. Alleen in de Zandregio is het aantal bedrijven dat voldoet aan de norm gedaald: van 48% in 2020 naar 41% in 2021.

Gemiddelde concentraties per grondsoortregio en bedrijfstype

Tabel 2. Overzichtstabel met de resultaten van de waterkwaliteit in de Kleiregio in 2021.

	Melkvee	Akkerbouw	Dierbedrijven
Uitspoelend water
Nitraat (mg/l)	34	53	42
Opgelost P-totaal (mg/l)	0,24	0,14	0,14
Aantal onderzochte bedrijven	56	31	11
Slootwater (zomer)
Opgelost N-totaal (mg/l)	2,3	2,4	1,6
Opgelost P-totaal (mg/l)	0,91	0,73	0,30
Aantal onderzochte bedrijven	55	30	11
Slootwater (winter)
Opgelost N-totaal (mg/l)	4,7	8,2	6,1
Opgelost P-totaal (mg/l)	0,22	0,15	0,09
Aantal onderzochte bedrijven	55	31	11

Tabel 3. Overzichtstabel met de resultaten van de waterkwaliteit in de Lössregio in 2021.

	Melkvee	Akkerbouw	Dierbedrijven
Uitspoelend water
Nitraat (mg/l)	49	108	geen data*
Opgelost P-totaal (mg/l)	< dg	< dg	geen data*
Aantal onderzochte bedrijven	21	20	8

< dg Lager dan de detectiegrens
* Onvoldoende bedrijven (<10) om gemiddelde te kunnen tonen.
** Slootbemonstering vindt niet plaats in de Lössregio.

Tabel 4. Overzichtstabel met de resultaten van de waterkwaliteit in de Veenregio in 2021.

	Melkvee
Uitspoelend water
Nitraat (mg/l)	14
Opgelost P-totaal (mg/l)	0,26
Aantal onderzochte bedrijven	57
Slootwater (zomer)
Opgelost N-totaal (mg/l)	2,3
Opgelost P-totaal (mg/l)	0,36
Aantal onderzochte bedrijven	56
Slootwater (winter)
Opgelost N-totaal (mg/l)	4,3
Opgelost P-totaal (mg/l)	0,16
Aantal onderzochte bedrijven	55

Tabel 5. Overzichtstabel met de resultaten van de waterkwaliteit in de Zandregio in 2021.

	Melkvee	Akkerbouw	Dierbedrijven
Uitspoelend water
Nitraat (mg/l)	64	86	80
Opgelost P-totaal (mg/l)	0,12	0,09	0,10
Aantal onderzochte bedrijven	149	39	33
Slootwater (zomer)
Opgelost N-totaal (mg/l)	4,7	4,1	geen data*
Opgelost P-totaal (mg/l)	0,39	0,15	geen data*
Aantal onderzochte bedrijven	31	18	9
Slootwater (winter)
Opgelost N-totaal (mg/l)	10	12	geen data*
Opgelost P-totaal (mg/l)	0,16	0,10	geen data*
Aantal onderzochte bedrijven	31	19	9

* Onvoldoende bedrijven (<10) om gemiddelde te kunnen tonen.

Concentraties per watertype

Tabel 6. Nitraatconcentratie (mg/l) in uitspoelend water in meetjaar 2021: gemiddelde, mediaan en percentage bedrijven waar gemiddelde nitraatconcentratie voldoet (≤) aan de EU Europese Unie (Europese Unie)-norm van 50 mg/l.

Grondsoortregio	Bedrijfstype	gemiddeld (mg/l)	mediaan (mg/l)	% bedrijven ≤ norm
Klei	Akkerbouw	53	39	65
	Melkvee	34	22	80
	Dierbedrijven	42	35	66
	Gewogen gemiddelde	42	28	76
Löss	Akkerbouw	108	97	20
	Melkvee	49	45	56
	Dierbedrijven	geen data*	geen data*	geen data*
	Gewogen gemiddelde	74	62	39
Veen	Melkvee	14	7	94
Zand	Akkerbouw	86	75	30
	Melkvee	64	56	45
	Dierbedrijven	80	84	26
	Gewogen gemiddelde	70	60	41

^* Onvoldoende bedrijven (<10) om gemiddelde te kunnen tonen. Deze bedrijven worden wel meegenomen in het gewogen gemiddelde voor de grondsoortregio.

In 2021 is de gemiddelde nitraatconcentratie in het uitspoelende water in de Kleiregio 42 mg/l. In 2020 was dat 45 mg/l. In de Lössregio is de nitraatconcentratie gedaald van 95 mg/l in 2020 naar 74 mg/l in 2021. In de Veenregio is de nitraatconcentratie al jaren redelijk stabiel. Hier werd in 2021 een concentratie gemeten van 14 mg/l. In de Zandregio is de gemiddelde nitraatconcentratie licht gestegen van 67 mg/l in 2020 naar 70 mg/l in 2021.

De gemiddelde nitraatconcentratie in de Veenregio is weliswaar veel lager dan in de andere regio’s, maar de totale hoeveelheid stikstof in het uitspoelende water is vergelijkbaar met die van de Kleiregio. In de Veenregio is een groot deel van de stikstof namelijk aanwezig als ammonium en/of organisch gebonden stikstof. Graag de data erbij? Ga naar Zelf data selecteren uit het Basismeetnet.

Op Akkerbouwbedrijven is de gemiddelde nitraatconcentratie hoger dan op Melkveebedrijven. Dit geldt voor alle regio’s. Daarnaast worden in de Zandregio tevens relatief hoge concentraties gemeten bij Dierbedrijven^*. In de Veenregio worden alleen Melkveebedrijven bemonsterd.

^*Naast Melkveebedrijven en Akkerbouwbedrijven worden er Staldierbedrijven en Overige Dierbedrijven bemonsterd. Staldierbedrijven zijn gespecialiseerd in het houden van staldieren zoals varkens, pluimvee en witvleeskalveren. Dit type bedrijf is sterk geconcentreerd in de Zandregio en wordt om die reden ook alleen in deze grondsoortregio bemonsterd. De categorie Overige Dierbedrijven ligt meer verspreid en wordt voor het Basismeetnet zowel in de Zandregio, Kleiregio als Lössregio bemonsterd. Tot de Overige Dierbedrijven worden gerekend: graasdierbedrijven en gemengde bedrijven. Graasdierbedrijven zijn bedrijven die gespecialiseerd zijn in het houden van bijvoorbeeld vleesrunderen, geiten, schapen of paarden (uitgezonderd melkveebedrijven en vleeskalverenbedrijven). Gemengde bedrijven zijn bedrijven met ofwel meerdere veehouderijtakken (met vooral graasdieren) dan wel bedrijven met een gewassen- en veehouderijtak.

Nitraat (mg/l) in uitspoelend water per regio in 2021

Figuur 2. Spreiding van bedrijfsgemiddelde nitraatconcentraties in het uitspoelend water, per regio, zonder onderscheid naar bedrijfstype in 2021. Uitleg boxplots.

De spreiding van de gemeten concentraties is het grootst in de Löss- en Zandregio. De bodems in deze regio’s zijn over het algemeen gevoeliger voor uitspoeling van nutriënten dan in de Klei- en Veenregio.

Kleiregio

Figuur 3. Spreiding van bedrijfsgemiddelde nitraatconcentraties in het uitspoelend water, per bedrijfstype in de Kleiregio in 2021. Uitleg boxplots.

Lössregio

Nitraat (mg/l) in uitspoelend water in Lossregio in 2021

Figuur 4. Spreiding van bedrijfsgemiddelde nitraatconcentraties in het uitspoelend water in de Lössregio, per bedrijfstype in 2021. Voor bedrijfstype ‘Dierbedrijf’ zijn onvoldoende (<10) bedrijven om de data te tonen. Uitleg boxplots.

Veenregio

Figuur 5. Spreiding van bedrijfsgemiddelde nitraatconcentratie in het uitspoelend water in de Veenregio in 2021. In de Veenregio zijn enkel Melkveebedrijven bemonsterd. Uitleg boxplots.

Zandregio

Figuur 6. Spreiding van bedrijfsgemiddelde nitraatconcentraties in het uitspoelend water, per bedrijfstype in de Zandregio in 2021. Uitleg boxplots.

Tabel 7. Opgelost fosforconcentratie (mg P/l) in uitspoelend water in meetjaar 2021: gemiddelde, mediaan en percentage bedrijven waar de gemiddelde concentratie voldoet aan de gehanteerde norm (in de Klei- en Veenregio 6,9 mg P/l; in de Zand- en Lössregio 2,0 mg P/l).

Grondsoortregio	Bedrijfstype	Gemiddelde (mg/l )	Mediaan (mg/l)	% bedrijven ≤ norm
Klei	Akkerbouw	0,14	0,11	100
	Melkvee	0,24	0,20	100
	Dierbedrijven	0,14	0,10	100
	Gewogen gemiddelde	0,19	0,15	100
Löss	Akkerbouw	< dg	< dg	100
	Melkvee	< dg	< dg	100
	Dierbedrijven	geen data*	geen data*	geen data*
	Gewogen gemiddelde	< dg	< dg	100
Veen	Melkvee	0,26	0,21	100
Zand	Akkerbouw	0,09	< dg	100
	Melkvee	0,12	< dg	99
	Dierbedrijven	0,10	< dg	100
	Gewogen gemiddelde	0,12	< dg	99

< dg Lager dan de detectiegrens (0,05 mg P/l).
* Onvoldoende bedrijven (<10) om gemiddelde te kunnen tonen.

De gemiddelde concentratie aan opgelost fosfor in het uitspoelend water wordt voor een groot deel bepaald door de samenstelling van de bodem. In de Lössregio en de Zandregio zijn de gemiddelde concentraties aan opgelost fosfor erg laag. Dit heeft te maken met de over het algemeen lage hoeveelheid aan organische stof in de bodem.

In de Zandregio is de gemiddelde concentratie 0,12 mg/l.

In de Lössregio zijn de aangetroffen concentraties dermate laag, dat deze leiden tot gemiddelden die onder de hiervoor gehanteerde detectiegrens uitkomen (dit betekent dat de concentratie zo laag is dat deze niet meer betrouwbaar gemeten kan worden). Voor de Lössregio en de Zandregio geldt de KRW Kaderrichtlijn Water (Kaderrichtlijn Water)-norm van 2,0 mg P/l in het grondwater. In deze regio’s voldoet 99% van de bedrijven aan deze waarde.

In de Kleiregio is gemiddelde concentratie aan opgelost fosfor in het uitspoelend water 0,19 mg P/l. De hoogste concentraties worden hier gemeten op Melkveebedrijven. Op Akkerbouwbedrijven en op Dierbedrijven is de gemiddelde concentratie 0,14 mg/l. De verschillen in concentraties tussen deze bedrijfstypen worden waarschijnlijk voor een groot gedeelte bepaald door verschillen in bodemgesteldheid, bodemgebruik en ontwatering. Zie RIVM rapport 680717024A voor meer achtergrondinformatie hierover.

In de Veenregio is de gemiddelde concentratie aan opgelost fosfor in het uitspoelend water 0,26 mg/l. Voor de Klei- en Veenregio is de KRW-norm 6,9 mg P/l. Alle bedrijfsgemiddelden voldoen hieraan.

Opgelost P-totaal (mg P/g) in uitspoelend water per regio in 2021

Figuur 7. Spreiding van bedrijfsgemiddelde opgelost fosforconcentraties in het uitspoelend water, per regio in 2021, zonder onderscheid naar bedrijfstype. Uitleg boxplots.