Shailoh Phillips is kunstenaar, onderzoeker, docent en 'community organizer'. Ze werkt door heel Nederland aan uiteenlopende projecten en met diverse 'communities' en geeft les op meerdere kunstacademies. Ook is Shailoh medeoprichter van Salwa Foundation: een platform voor het versterken van de stemmen van kunstenaars met een multiculturele achtergrond. Yin Yin Wong is van huis uit grafisch ontwerper met een eigen uitgeverij voor kunstenaars. Daarnaast is ze een van de initiatiefnemers van Tender Center, een queer*-platform in Rotterdam. 

*Queer is een parapluterm voor onder andere 'anders geaarden, travestieten en transseksuelen'.

Een veilige plek om samen te komen 

Voor kunstenaars afkomstig uit landen waar het niet veilig is en die net aankomen in Nederland, is het moeilijk gebleken om hun weg te vinden in de wereld van kunst en cultuur. Shailoh van Salwa Foundation vertelt: "Hun netwerk ligt hier niet. En bovendien is er de taalbarrière. Daarom organiseren we bijeenkomsten, workshops of samenwerkingsprojecten.' Door de corona-uitbraak kwamen deze activiteiten helemaal stil te liggen en dat was wrang. Ze vervolgt: "Juist voor deze groep mensen is het ontzettend belangrijk om live bij elkaar te komen. Dat is ook de kern van onze activiteiten."

Yin Yin beaamt dat dit ook geldt voor de LHBTIQ+-community (zie verdiepingstekst hieronder): "Tender Center is ontstaan vanuit een behoefte aan een veilige plek, waar mensen zichzelf kunnen zijn. En daar moeten we voorzichtig mee zijn. Mensen zijn soms kwetsbaar, zeker als je ook nog nieuwkomer bent. Natuurlijk heb ik niks tegen feestjes, maar dat is zeker niet alleen waar de gemeenschap van Tender Center voor is bedoeld. Het gaat vooral om ontmoetingen, kennisuitwisseling, debatten en het delen van persoonlijke ervaringen. Van de groep waarmee we begonnen, werkt iedereen in de culturele sector. Allemaal brachten we creatieve ideeën mee om invulling te geven aan de behoeftes die er waren."

Het belang van ‘tussenruimtes’

In de eerste lockdown was de Salwa Foundation – volop in de groeifase – bijzonder strijdlustig. Er werden allerlei online activiteiten georganiseerd. Coachingstrajecten, workshops en yogalessen werden online voortgezet, net als een samenwerking met EYE Filmmuseum waarbij via streaming 'sound performances' en paneldiscussies naar buiten werden gebracht. Door middel van online platforms, drukwerk en social media werd uit alle macht geprobeerd om de relatie met de achterban in stand te houden. Maar waar de evenementen voorheen druk bezocht werden, sloeg de schermmoeheid toe. "Online is het voor deze groep veel lastiger om contact te maken. Niet iedereen heeft toegang tot goed werkend internet of computers. Als je in een asielzoekerscentrum zit, is dat bijvoorbeeld niet haalbaar", licht Shailoh toe. Ook benoemt ze het belang van de zogenaamde 'tussenruimtes': juist die informele momenten, ogenschijnlijk misschien niet zo belangrijk, zijn waardevol. Even kletsen tijdens het koffie drinken, de mogelijkheid tot inloop zonder vaste afspraken, telefoonnummers uitwisselen en elkaar 'lezen' terwijl je elkaar in de ogen kijkt.

Dit geldt voor zowel nieuwkomers als 'queer communities'. "Face to face, vertrouwen en respect zijn belangrijk voor sociaal kwetsbare groepen, die vaak te maken hebben met stigma’s of trauma’s. Live samenkomen is eigenlijk de enige manier om je echt veilig te voelen. Online weet je niet altijd wie er nog mee kijkt. Of als iemand een screenshot maakt en je verraadt in een andere context – terwijl je familie bijvoorbeeld niet weet dat je 'queer' bent en dat niet accepteert – dan heb je een groot probleem." Yin Yin voegt hier nog aan toe: "Het belang van persoonlijke culturele expressie wordt ook vaak onderschat. Kunnen zijn wie je bent en dat laten zien via bijvoorbeeld kleding, dans of muziek, is zó belangrijk. Online zijn die mogelijkheden heel beperkt." 

Een bittere pil 

Ondanks dat er aan alle kanten is geprobeerd om toch contact te houden met de achterban, was dat heel moeilijk. Bij Tender Center waren ze zelfs genoodzaakt om de stekker eruit te trekken. "Bij de opstart in 2018 hebben we een kunstveiling gehouden en een 'crowdfunding' opgezet om de boel te kunnen financieren. Toen de pandemie uitbrak, kwamen we meteen voor grote uitdagingen te staan. We wilden niet wéér een beroep doen op vrienden en bekenden. De meeste betrokkenen, zelfstandigen in de kunst- en cultuursector, hadden het zelf al zwaar omdat ze hun werk kwijt raakten."

Tender Center was volgens Yin Yin een 'liefdesproject' wat iedereen erbij deed, juist omdat er zo’n grote behoefte aan was. Maar dat kost ook veel energie. Bovendien vielen inkomsten weg vanuit evenementen en konden de kosten voor de huur niet meer worden opgebracht. Ook durfden ze het risico niet aan: "We waren huiverig om de verantwoordelijkheid op ons te nemen van het opvolgen van de maatregelen. We konden bijvoorbeeld niet garanderen dat er afstand zou worden gehouden." Het was een bittere pil. Yin Yin stelt: "Veel 'queers' om mij heen waren angstig. Dat ging veel verder dan balen dat je de kroeg niet meer in kan. Het was echt mentaal afzien. En die steun die ze meer dan ooit nodig hadden, konden wij niet bieden. Wat ontzettend verdrietig is." 

Ook bij Salwa merkten ze dat de lockdown een zware aanslag is geweest op de geestelijke gezondheid van het hele team. "Je bent nieuw in een land, hebt in sommige gevallen nog geen eigen plek, geen verblijfsvergunning, weinig sociaal vangnet. Geen enkele zekerheid. Dat geeft enorm veel stress en eenzaamheid. Burn-outs, depressies, ik heb het allemaal voorbij zien komen." Na een korte stilte laat Shailoh ook weten: ‘Er zijn, in een andere kwetsbare gemeenschap, zelfs mensen die een einde aan hun leven hebben gemaakt. Er was voor hen geen horizon meer. Wat alleen maar aantoont hoe ongelofelijk belangrijk het is om een veilige plek te hebben voor deze mensen. Dat is geen luxe, maar absoluut noodzakelijk. Als dat ineens wegvalt, zijn de gevolgen heel groot." 

Lastige afwegingen

Maar was er dan geen hulp van buitenaf mogelijk? "Als culturele instelling verwijzen wij uiteraard door naar hulpverleners, vanuit vriendschap en solidariteit. Maar we zijn beperkt in wat we kunnen doen. En de professionele wachtlijsten zijn lang." Shailoh voegt daaraan toe: "Het bleek dat kunst en cultuur werd gezien als 'leuk voor erbij', maar dat geldt echt niet voor iedereen. Voor sommigen is kunst een privilege, iets voor erbij ja. Maar als je uit een gemarginaliseerde groep komt... Dan zijn er mensen die er liever niet willen zijn, dan zonder hun community. Dat is keihard. En een hele lastige afweging, als het gaat over solidariteit. Voor de meeste mensen geldt tijdens de crisis dat geen contact hebben veiliger is, maar voor deze mensen geldt dat gebrek aan contact juist dodelijk kan zijn. Alleen, dit zijn niet de mensen die je hoort. Die onmondigheid is juist de reden dat wij bestaan."

Shailoh laat weten dat ze in veel opzichten heeft geleerd van afgelopen jaar. Zo is ze onder de indruk van de niet aflatende creativiteit van kunstenaars. Want juist in die zware periode zijn er door Salwa ook nieuwe programma’s ontwikkeld, zoals een alternatieve inburgeringscursus. Bij Salwa realiseerden ze zich dat de versie die er nu is geen aansluiting vindt bij creatieven. "Het gaat daar namelijk helemaal niet over kunstgeschiedenis, performances of het leren wennen aan een nieuwe beeldtaal. En ook moet de boodschap zijn dat je je niet altijd alleen maar hoeft aan te passen om erbij te horen, maar dat je zelf ook iets komt brengen dat heel waardevol is." 

De rollen omgedraaid

Shailoh leerde tijdens de crisis iets wezenlijks van vluchtelingen die meededen aan de coachingscursus die zij gaf over wat voor toekomst je als kunstenaar in Nederland voor je ziet. Midden in die cursus kwam de eerste lockdown. Iedereen was behoorlijk in paniek. "Maar uitgerekend zij, die recent moesten vluchten uit hun geboorteland, bleven rustig en gingen zelfs Nederlandse studenten troosten. Wij, die nog nooit iets niet hadden gekund. Maar zij waren gewend aan crisis, aan opgesloten zitten, aan onverwachte dingen. Thuis zitten? Wat is het probleem, er vallen toch geen bommen?" 

Shailoh realiseerde zich: de rollen zijn nu omgedraaid. "Wij leren van hen, hoe je met een crisis omgaat. Hun vindingrijkheid en oplossend vermogen is groot. Ze kwamen met hele concrete, bruikbare tips voor tijdens de lockdown: let op je voeding, blijf bewegen, ga iedere dag schrijven, stop niet met kunst maken, zeker niet als het zwaar wordt want anders word je depressief. Of als het gaat over je oma niet kunnen zien; deze mensen hebben hun familie in Syrië of Eritrea al vier, vijf jaar niet kunnen zien. 'Welkom bij de club', was hun reactie. Welkom in de wereld van de beperkingen."   

Kunst om te overleven

"Kunst is een overlevingsmechanisme", dat heeft Shailoh van dichtbij gezien. Kunstenaars die ze ontmoette in een vluchtelingenkamp. Die alles kwijt waren. Maar om het hoofd mentaal boven water te houden bleven creëren, iedere dag schetsen bleven maken - op achterkanten van pizzadozen desnoods. Dealen met de flow van het moment, omgaan met onverwachte situaties, het typeert deze kunstenaars. En dat vindt ze bijzonder leerzaam.   

De ene organisatie heeft de pandemie niet overleefd, de ander gaat door. Wat Shailoh graag nog kwijt wil: "Communities zoals de onze zijn vaak klein en kwetsbaar. Aan de inzet ligt het niet, want de motivatie is net zo groot als de urgentie. Dat hebben we afgelopen jaar kunnen zien. Maar laten we er als samenleving alsjeblieft lering uit trekken. Kunst en cultuur op 'community'-niveau is onontbeerlijk en verdient structurele ondersteuning. Juist in een crisissituatie moeten alle steun en energie gericht zijn op het vinden van verbinding en verbeelding. Zeker als het gaat om groepen die grote sociale drempels ervaren. En wij kunnen ook veel van hen leren, dat is wel gebleken. Als we elkaar maar niet ontkennen of wegdrukken, maar elkaar blijven zien en in verbinding blijven."