Het aantal gezondheidszorgmedewerkers in Nederland dat zich liet vaccineren tijdens de influenzapandemie van 2009 was laag. Het doel van dit onderzoek was om inzicht te krijgen in hoeverre toekomstige artsen bereid zijn om zich te laten vaccineren tijdens een volgende pandemie en wat daarbij hun afwegingen zijn. In juni 2014 werden Rotterdamse bachelorstudenten geneeskunde gevraagd om anoniem een vragenlijst in te vullen. Hiervan gaf 89% (161/180) aan dat zij zich bij een toekomstige pandemie wilden laten vaccineren. Zowel ouderejaarsstudenten als degenen die contact hadden met patiënten waren bereid om zich te laten vaccineren (p<0,05). De voornaamste redenen om zich te laten vaccineren waren bescherming van de eigen gezondheid en die van anderen in hun omgeving. Omgekeerd waren de nog onbekende ernst van de ziekte en de eigen vatbaarheid redenen om te twijfelen over vaccinatie. De conclusie is dat de vaccinatiebereidheid onder geneeskundestudenten hoog is. 15% Van hen gaf echter aan dat verantwoordelijkheidsgevoel ten aanzien van kwetsbare patiënten hierbij geen overweging is. Dit laatste is zorgelijk. Het is van belang om te voorkomen dat praktische bezwaren een reden zouden zijn voor studenten om zich niet te laten vaccineren. Daarnaast is voorlichting over pandemieën en vaccins nodig.

content

Auteur(s): D. Determann , L. Hameli , M. Klik , A.K. Roos , H. de Ruiter , E. van der Slik , E.Q.W. Spoon , I. J. Korfage

Infectieziekten Bulletin: maart 2015, jaargang 26, nummer 3

De afgelopen 100 jaar zijn er een aantal influenzapandemieën geweest, waaronder de Spaanse griep (1918-1919) en de Mexicaanse griep (2009-2010). Wanneer een volgende pandemie zich zal voordoen is niet te voorspellen, maar dat er weer een pandemie zal komen, is zeer waarschijnlijk. (1) Vaccinatie kan effectief zijn om de gevolgen van een pandemie voor de samenleving te beperken. (2) Het succes van een dergelijke vaccinatiecampagne is mede afhankelijk van de vaccinatiebereidheid van de algemene bevolking, maar ook van de vaccinatiebereidheid van specifieke risicogroepen zoals gezondheidszorgmedewerkers. Hoewel Nederland gedurende de mexicaansegriep-pandemie tot de landen met de hoogste vaccinatiegraad onder gezondheidszorgmedewerkers van Europa behoorde, liet slechts 50% van hen zich, ondanks aanbevelingen, vaccineren. (3) Recent Nederlands onderzoek onder ziekenhuismedewerkers toont aan dat de vaccinatiegraad tegen seizoensgriep eveneens laag is: slechts 2-33% liet zich in 2012 vaccineren. De mediane vaccinatiegraad was 13%. (4)


Tabel 1. Karakteristieken van deelnemende bachelorstudenten (n=180). (Klik op de tabel voor een grote afbeelding)

 

 


Het is belangrijk dat gezondheidszorgmedewerkers zich tegen influenza laten vaccineren om te voorkomen dat zij oudere of immuungecompromitteerde patiënten infecteren, en om continuïteit van zorg te garanderen. Echter, gezondheidszorgmedewerkers blijken influenza niet als een serieuze ziekte te zien en voelen zich er niet vatbaar voor. Studies naar de lage vaccinatiebereidheid van gezondheidszorgmedewerkers tijdens een grieppandemie (5-7) noemen hiervoor vaak als oorzaak de twijfel over de effectiviteit en veiligheid van een nieuw vaccin.


 Tabel 2. Vaccinatiebereidheid van geneeskundestudenten tijdens een toekomstige pandemie. (klik op de tabel voor een grote
afbeelding)

 

 


Geneeskundestudenten komen tijdens hun studie al in contact met patiënten. Als er een pandemie uitbreekt worden zij uitgenodigd om zich te laten vaccineren. Uit internationaal onderzoek onder geneeskundestudenten naar hun bereidheid tot vaccineren tegen influenza blijkt dat onder andere de angst voor bijwerkingen (8, 9), het ontbreken van informatie over het vaccin (9) en de lage risicoperceptie (8-10) hun beslissing negatief kan beïnvloeden. In dit artikel wordt een onderzoek beschreven naar de vaccinatiebereidheid van bachelor geneeskundestudenten in Nederland tijdens een toekomstige pandemie. Wat motiveert hun keuze en welke maatregelen kunnen mogelijk hun vaccinatiebereidheid verhogen?

Methode

In Pubmed is gezocht naar studies over factoren die de vaccinatiebereidheid van gezondheidszorgmedewerkers beinvloeden (11-19). Op basis van deze studies werd een vragenlijst opgesteld voor bachelorstudenten geneeskunde in het Erasmus Universitair Medisch Centrum te Rotterdam. Het invullen van de vragenlijst gebeurde anoniem en deelname was niet verplicht.

De vragenlijst begon met een korte introductie over pandemieën en vaccinaties. Daarna werd de studenten gevraagd of zij zich zouden laten vaccineren als er op dit moment een pandemie zou uitbreken en welke factoren een rol spelen bij hun besluit. Ook werd aan de hand van specifieke pandemische scenario’s (20) gevraagd of de studenten zich zouden laten vaccineren. Vervolgens werd hen gevraagd welke maatregelen de vaccinatiebereidheid onder geneeskundestudenten zouden kunnen verhogen. De vragenlijst werd afgesloten met algemene vragen over leeftijd, geslacht, enz. De de vragenlijst werd vooraf getest onder een aantal studenten (n=3). Er waren geen aanpassingen aan de vragenlijst nodig naar aanleiding van deze pilottest.


 

 

Figuur 1. Genoemde redenen om zich wel te laten vaccineren (n=161).
*Percentages geven het aantal studenten weer dat deze reden aangaf. Totaal is groter dan 100% doordat studenten meerdere redenen konden aankruisen.


De data werden geanalyseerd met SPSS Statisch computerprogramma (Statisch computerprogramma), versie 21. Met behulp van de Chi-kwadraattoets werd getest of er statistisch significante verschillen (p-waarde <0,05) in vaccinatiebereidheid waren tussen studenten uit verschillende studiejaren en tussen studenten met of zonder patiëntencontact. 

Resultaten

In totaal werden 215 vragenlijsten verspreid onder de studenten, waarvan 180 vragenlijsten werden ingevuld (respons: 84%). De meeste respondenten waren vrouwen (Tabel 1). Het percentage studenten dat patiëntencontact had, neemt toe met het aantal opleidingsjaren (10-65%). Een klein gedeelte van de respondenten werd, bijvoorbeeld vanwege een chronische ziekte, opgeroepen voor de jaarlijkse griepvaccinatie (17%).

Vaccinatiebereidheid en argumenten die daarbij een rol spelen

Uit de antwoorden op de vragenlijsten bleek dat 89% van de respondenten bereid was zich bij een toekomstige pandemie te laten vaccineren, 8,9% wist het nog niet en 1,7% was niet bereid om zich te laten vaccineren. 81% Van de eerstejaarsstudenten wilde zich laten vaccineren, 96% van de tweedejaarsstudenten (p=0.013 ten opzichte van eerstejaarsstudenten) en 93% van de derdejaars studenten (p=0.046 ten opzichte van eerstejaarsstudenten). Eerstejaarsstudenten gaven vaker aan nog niet te weten of zij zich willen laten vaccineren, dan ouderejaars studenten (p=0.022 voor het verschil met tweedejaarsstudenten en p=0.016 voor het verschil met derdejaarsstudenten). Studenten die contact hadden met patiënten waren vaker bereid zich te laten vaccineren dan studenten die dat niet hadden (97% vs. 85%, p=0.013) (Tabel 2). Zowel de studenten die niet waren gevaccineerd volgens het Rijksvaccinatieprogramma (n=3) als de studenten met een onbekende vaccinatiestatus (n=4) waren bereid zich te laten vaccineren als er een pandemie uitbreekt.

De meest genoemde redenen voor vaccinatie waren (Figuur 1): 

  • zelf niet ziek willen worden (89%);
  • gezondheid van omgeving (74%);
  • gezondheid van patienten (72%);
  • beschikbaarheid van een effectief vaccin (63%).

45 (28%) Van de 161 studenten die zich wilden laten vaccineren noemden hiervoor 'het beschermen van de kwetsbare patient' niet als reden. 21 (47%) Van de 45 studenten noemden (onder meer) 'het beschermen van de omgeving' en/of 'het beschermen van de maatschappij' als reden(en) om te kiezen voor vaccinatie. De overige 24 studenten (53%) noemden noch 'het beschermen van de kwetsbare patient', noch 'het beschermen van de omgeving en/of maatschappij' als redenen om te kiezen voor vaccinatie. Van de 16 studenten die nog niet wisten of zij zich zouden laten vaccineren, gaven er 12 aan dat hun beslissing afhangt van de ernst van de pandemie en het risico dat zij zelf lopen om ziek te worden.

De 3 studenten die zich niet wilden laten vaccineren gaven hiervoor de volgende redenen:

  • beperkte beschikbare tijd om onderzoek naar het vaccin te doen (2 maal);
  • lage verwachte ernst van de pandemie (1 maal);
  • lage verwachte effectiviteit van het vaccin (1 maal);
  • kosten van vaccinatie voor maatschappij (1 maal);
  • laag ziekterisico voor zichzelf (1 maal).

Aan de studenten werd gevraagd om bij 3 in ernst toenemende pandemische scenario’s aan te geven of zij zich zouden laten vaccineren. Bij het eerste scenario, waarbij de pandemie zich nog buiten Nederland bevindt, wilde 72% van de studenten zich laten vaccineren (Figuur 2). In het tweede scenario bereikt de pandemie ook Nederland en was 91% bereid zich te laten vaccineren. In het derde scenario overlijden er mensen in Nederland en was 97% van de studenten bereid zich te laten vaccineren. Deze uitkomst gold voor alle 3 onderzoekgroepen waarbij de groep van eerstejaarsstudenten bij alle 3 scenario’s het minst bereid was zich te laten vaccineren.


 

Figuur 2. Aantal studenten dat bereid is zich te laten vaccineren tijdens drie in ernst oplopende ziekte scenario’s* (n=180).
* Scenario 1: Stel dat er een pandemie uitbreekt waarbij 30% van de wereldbevolking ziek wordt. Vooralsnog zijn er geen zieken in Nederland. Scenario 2: Inmiddels breidt de pandemie zich uit en zijn ook 5 miljoen Nederlanders ziek. Vooralsnog zijn er geen patiënten overleden in Nederland. De Nederlandse regering biedt een vaccin aan. Laat je je vaccineren? Scenario 3: De pandemie gaat verder en maakt zijn eerste slachtoffers in Nederland: er zijn 2500 mensen overleden. De Nederlandse regering biedt een vaccin aan. Laat je je vaccineren?


Maatregelen om de vaccinatiebereidheid te verhogen

Meest genoemde maatregelen om de vaccinatiebereidheid te verhogen waren (Figuur 3):
 
  • advies van werkgevers en/of collega’s (61%);
  • het weigeren van toegang tot werk/college indien niet gevaccineerd (60%);
  • mondelinge voorlichting (52%);
  • het geadresseerd versturen van een brief (49%).

Andere maatregelen die de studenten noemden zijn:
 

  • het gratis verstrekken van het vaccin door werkgever;
  • bericht op de ziekenhuisbrede screensaver;
  • een artikel in het Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde over de vaccinatie;
  • vaccinatie verplichten;
  • bewezen effectiviteit van het vaccin en duidelijkheid over bijwerkingen;
  • een ervaringsdeskundige aan het woord laten.

 

Figuur 3. Maatregelen om de vaccinatiebereidheid onder geneeskundestudenten te verhogen (n=180).
*Percentages geven het aantal studenten weer dat deze maatregel effectief achtte. Totaal is groter dan 100% doordat studenten meerdere antwoorden konden aankruisen.


 

Discussie en conclusie

De meeste deelnemers aan dit onderzoek zijn bereid om om zich te laten vaccineren bij een volgende pandemie. De voornaamste redenen hiervoor zijn om te voorkomen dat zij zelf ziek worden en om anderen in hun omgeving te beschermen, waaronder de patienten.
De vaccinatiebereidheid is hoger dan de in andere studies gevonden 60%. (8, 9, 21) Deze studies onderzochten echter niet de intentie, maar de daadwerkelijke vaccinatiegraad tijdens een pandemie. Barrières, zoals tijdsdruk en beschikbaarheid van vaccinatie, spelen een belangrijke rol (8) en kunnen mogelijk die lagere vaccinatiegraad verklaren. Studenten met patiëntcontact zijn meer geneigd zich te laten vaccineren dan de studenten zonder patiëntencontact. Blijkbaar verhoogt het werken in de medische zorg het bewustzijn dat vaccinatie patiënten beschermt. Echter, uit een studie in Hong Kong blijkt dat er onder geneeskundestudenten een grotere bereidheid is tot vaccineren dan onder artsen. (17) De vaccinatiebereidheid in ons onderzoek was het hoogst bij tweedejaars geneeskundestudenten. Een mogelijke verklaring hiervoor is dat de vragenlijst werd afgenomen in een periode waarin zij het onderwijsthema Infectie- en immuunziekten afrondden. Hierdoor waren zij zich wellicht meer bewust van het risico op en de mogelijke ernst van een pandemie. Dit sluit aan bij de aanbeveling van Europese onderzoekers dat, om de vaccinatiegraad te verhogen, al tijdens de studie geneeskunde met onderwijs over vaccinatie moet worden gestart. (9,22)
De belangrijkste argumenten voor vaccinatie waren het beschermen van de eigen gezondheid, die van de omgeving en van patiënten. Dit bleek ook uit andere onderzoeken. (9,10) Het weigeren van niet gevaccineerde studenten bij college en/of werk was volgens de ondervraagde studenten een goede maatregel zijn om de vaccinatiegraad te verhogen. De vraag is echter hoe haalbaar dit in de praktijk is. In ethische discussies over het verplichten van vaccinaties bij gezondheidszorgmedewerkers wordt gesteld dat vanwege het principe van niet schaden, het verplichten van vaccinaties voor gezondheidszorgmedewerkers die werken met hoogrisicopatiënten, mogelijk gerechtvaardigd is. Voorwaarde is dan wel dat er met vrijblijvend vaccinatie-aanbod niet een voldoende hoge vaccinatiegraad bereikt kan worden. (23, 24)
Een beperking van deze studie was dat de vragenlijsten werden uitgedeeld in de collegezalen. Studenten die naar college komen hebben mogelijk een groter plichtsbesef dan degenen die niet komen. Dit plichtsbesef kan ook hebben bijgedragen aan de hoge gevonden vaccinatiebereidheid. Vanwege praktische redenen is de vragenlijst alleen afgenomen bij studenten in Rotterdam. Er zijn echter geen aanwijzingen dat de vaccinatiebereidheid verschilt tussen de diverse studentensteden.

Aanbevelingen

Om vaccinatie van studenten geneeskunde bij een volgende pandemie te stimuleren, is het van belang dat praktische bezwaren geen belemmering voor hen kunnen zijn om zich te laten vaccineren. Daarom zouden de (gratis) vaccinaties op verschillende momenten en op goed bereikbare locaties gegeven moeten worden. Het is opvallend dat 15% van de studenten die aangaven zich te willen laten vaccineren, hiertoe niet besluiten omwille van de gezondheid van anderen in hun omgeving. Het is van belang dat deze groep studenten zich bewust wordt van hun verantwoordelijkheid ten aanzien van hun omgeving, en met name hun kwetsbare patiënten. Voorlichting over pandemieën en vaccins is dan ook noodzakelijk. Het zou onderdeel kunnen worden van het onderwijsthema over infectieziekten waarbij docenten hun studenten wijzen op het belang van vaccinatie.

 

Dit onderzoek is uitgevoerd in het kader van de Community Projecten, onderdeel van het thema Arts en Volksgezondheid van het derde jaar van de studie geneeskunde in het Erasmus MC Erasmus University Medical Center (Erasmus University Medical Center). Gedurende een aantal weken werkte een groep studenten samen om de onderzoeksvraag op een wetenschappelijk verantwoorde manier te beantwoorden. Zij werden hierbij begeleid door 2 medewerkers van de afdeling Maatschappelijke gezondheidszorg van het Erasmus MC. 

Auteurs

D. Determann 1,2, L. Hameli 3, M. Klik 3, A.K. Roos 3, H. de Ruiter 3, E. van der Slik 3, E.Q.W. Spoon 3, I. J. Korfage 1

  1. Afdeling Maatschappelijke Gezondheidszorg, Erasmus MC, Rotterdam
  2. Volksgezondheid en Zorg, RIVM, Bilthoven
  3. Student Geneeskunde, Erasmus MC, Rotterdam
 

Correspondentie

d.determann@erasmusmc.nl

  1. Gezondheidsraad. De rol van vaccinatie bij de voorbereiding op een grieppandemie. Den Haag: 2011.
  2. Lugner AK, van Boven M, de Vries R, Postma MJ, Wallinga J. Cost effectiveness of vaccination against pandemic influenza in European countries: mathematical modelling analysis. BMJ. 2012;345:e4445.
  3. Mereckiene J, Cotter S, Weber JT, Nicoll A, D’Ancona F, Lopalco PL, et al. Influenza A(H1N1)pdm09 vaccination policies and coverage in Europe. Euro Surveill. 2012;17(4).
  4. van Gageldonk-Lafeber AB, Dijkstra F, van ‘t Veen H, Orchudesch M, van der Hoek W. [Low influenza vaccination coverage rate among hospital employees] Lage influenzavaccinatiegraad onder ziekenhuismedewerkers. Ned Tijdschr Geneeskd. 2014;158(0):A7650.
  5. Prematunge C, Corace K, McCarthy A, Nair RC, Pugsley R, Garber G. Factors influencing pandemic influenza vaccination of healthcare workers--a systematic review. Vaccine. 2012;30(32):4733-43.
  6. Aguilar-Diaz FDC, Jimenez-Corona ME, Ponce-de-Leon-Rosales S. Influenza vaccine and healthcare workers. Archives of Medical Research. 2011;42(8):652-7.
  7. Blasi F, Aliberti S, Mantero M, Centanni S. Compliance with anti-H1N1 vaccine among healthcare workers and general population. Clin Microbiol Infect. 2012;18 Suppl 5:37-41.
  8. Souza EP, Teixeira Mde S. Pandemic influenza A/H1N1 vaccination coverage, adverse reactions, and reasons for vaccine refusal among medical students in Brazil. Rev Inst Med Trop Sao Paulo. 2012;54(2):77-82.
  9. Lee SI, Aung EM, Chin IS, Hing JW, Mummadi S, Palaniandy GD Gezondheidsdienst voor Dieren (Gezondheidsdienst voor Dieren), et al. Factors Affecting Medical Students’ Uptake of the 2009 Pandemic Influenza A (H1N1) Vaccine. Influenza Res Treat. 2012;2012:753164.
  10. Bonaccorsi G, Lorini C, Santomauro F, Guarducci S, Pellegrino E, Puggelli F, et al. Predictive factors associated with the acceptance of pandemic and seasonal influenza vaccination in health care workers and students in Tuscany, Central Italy. Hum Vaccin Immunother. 2013;9(12):2603-12.
  11. Riphagen-Dalhuisen J, Frijstein G, van der Geest-Blankert N, Danhof-Pont M, de Jager H, Bos N, et al. Planning and process evaluation of a multi-faceted influenza vaccination implementation strategy for health care workers in acute health care settings. BMC Infect Dis. 2013;13:235.
  12. Hopman CE Conformité Européenne (Conformité Européenne), Riphagen-Dalhuisen J, Looijmans-van den Akker I, Frijstein G, Van der Geest-Blankert AD, Danhof-Pont MB megabyte (megabyte), et al. Determination of factors required to increase uptake of influenza vaccination among hospital-based healthcare workers. J Hosp Infect. 2011;77(4):327-31.
  13. Kimura AC alimentair consulent (alimentair consulent), Nguyen CN, Higa JI, Hurwitz EL, Vugia DJ. The effectiveness of vaccine day and educational interventions on influenza vaccine coverage among health care workers at long-term care facilities. Am J Public Health. 2007;97(4):684-90.
  14. Potter J, Stott DJ, Roberts MA, Elder AG, O’Donnell B, Knight PV poliovirus (poliovirus), et al. Influenza vaccination of health care workers in long-term-care hospitals reduces the mortality of elderly patients. J Infect Dis. 1997;175(1):1-6.
  15. Valour F, Benet T, Chidiac C, Study g. Pandemic A(H1N1)2009 influenza vaccination in Lyon University Hospitals, France: perception and attitudes of hospital workers. Vaccine. 2013;31(4):592-5.
  16. Hothersall EJ, de Bellis-Ayres S, Jordan R. Factors associated with uptake of pandemic influenza vaccine among general practitioners and practice nurses in Shropshire, UK United Kingdom (United Kingdom). Prim Care Respir J. 2012;21(3):302-7.
  17. Mak KK, Yiu YF, Ko KL, Hui KS, Mak KM, Mak LY, et al. Attitudes and perceptions of influenza vaccination among Hong Kong doctors and medical students before the 2009 pandemic. Eur J Public Health. 2013;23(2):257-62.
  18. Bouadma L, Barbier F, Biard L, Esposito-Farese M, Le Corre B, Macrez A, et al. Personal decision-making criteria related to seasonal and pandemic A(H1N1) influenza-vaccination acceptance among French healthcare workers. PLoS Plos One (Plos One) One. 2012;7(7):e38646.
  19. Aguilar-Diaz Fdel C, Jimenez-Corona ME, Ponce-de-Leon-Rosales S. Influenza vaccine and healthcare workers. Arch Med Res. 2011;42(8):652-7.
  20. Scenario’s Grieppandemie: ‘Expect the best, prepare for something worse’. Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport & Ministerie van Buitelandse zaken en Koninkrijksrelaties, 2008.
  21. Rodas JR, Lau CH Congenitale hypothyreoidie (Congenitale hypothyreoidie), Zhang ZZ, Griffiths SM, Luk WC, Kim JH. Exploring predictors influencing intended and actual acceptability of the A/H1N1 pandemic vaccine: A cohort study of university students in Hong Kong. Public Health. 2012;.126(12):pp.
  22. Amodio E, Tramuto F, Maringhini G, Asciutto R, Firenze A, Vitale F, et al. Are medical residents a “core group” for future improvement of influenza vaccination coverage in health-care workers? A study among medical residents at the University Hospital of Palermo (Sicily). Vaccine. 2011;29(45):8113-7.
  23. van Delden JJ, Ashcroft R, Dawson A, Marckmann G, Upshur R, Verweij MF. The ethics of mandatory vaccination against influenza for health care workers. Vaccine. 2008;26(44):5562-6.
  24. Galanakis E, Jansen A, Lopalco PL, Giesecke J. Ethics of mandatory vaccination for healthcare workers. Euro Surveill. 2013;18(45):20627.