Consultatiebureaumedewerkers krijgen soms vragen van ouders of zij hun handen hebben gewassen voor het prikken. Interne richtlijnen of protocollen geven vaak geen duidelijk antwoord of dit moet gebeuren. In de praktijk blijken medewerkers er verschillend mee om te gaan. Dit leidt tot discussies over hoe vaak de handen moeten worden gewassen? En hoe? Op welk moment? Voor het klaarmaken van het vaccin? Is het voldoende als je je handen wast voordat het consult begint en daarna pas weer als je het vaccin klaarmaakt? Is het voldoende dat je bij elk kind met schone handen begint, maar na het lichamelijk onderzoek niet meer opnieuw de handen wast voordat je gaat vaccineren? Om antwoord te geven op deze vragen, formuleren we ze tot één vraag: Op welk moment moeten medewerkers in de jeugdgezondheidszorg de handen wassen als zij een vaccinatie gaan toedienen?
ib maart 2014
Auteurs: R. de Groot, T. Oomen, G. Vermeulen, J.A. van Vliet
Infectieziekten Bulletin, jaargang 25, nummer 3, maart 2014
Handhygiëne, wat is dat?
Handhygiëne wordt beschouwd als de belangrijkste maatregel om het risico van overdracht van micro-organismen, van medewerkers in de gezondheidszorg naar patiënten, te verminderen. Onder handhygiëne wordt verstaan: handen wassen, handen desinfecteren en handen verzorgen met handcrème. Door de handen te wassen met water en zeep wordt vuil en een deel van de micro-organismen verwijderd. De reductiefactor ligt duidelijk onder die van het desinfecteren van de handen. Handdesinfectie is het met handalcohol snel reduceren van de micro-organismen die op de handen aanwezig is. Om de handen in goede conditie te houden moet men ze verzorgen door het korthouden en verzorgen van de nagels en het aanbrengen van handcrème om uitdroging en kloofvorming tegen te gaan. In het algemeen worden wassen met water en zeep of het inwrijven van de handen met handalcohol wat betreft de preventie van kruisinfecties als aan elkaar gelijkwaardig beschouwd. Handen desinfecteren met handalcohol is minder belastend voor de huid (mits er een terug vetter in de handalcohol zit), effectief en kan in 30 seconden worden gedaan. Op een consultatiebureau heeft handalcohol de voorkeur boven handen wassen. Handalcohol is niet effectief bij zichtbaar verontreinigde handen. Wanneer de handen zichtbaar verontreinigd zijn, worden ze altijd gewassen met water en gewone, vloeibare zeep.
Wanneer wordt handhygiëne aanbevolen in de jeugdgezondheidszorg?
Er zijn een aantal algemene uitgangspunten waarmee alle gezondheidszorgmedewerkers rekening moeten houden in het contact met patiënten: de handen zijn een belangrijke schakel in de overdracht van micro-organismen. Handen en polsen dienen op het zicht schoon te zijn, de nagels kortgeknipt (geen kunstnagels), vrij van sieraden en vrij van bedekkende kleding.
Een consultatiebureau is geen intramurale gezondheidsinstelling. Bezoekers zijn een in principe gezonde groep in een extramurale setting. Alle kinderen gebruiken in de wachtruimte dezelfde matjes, hetzelfde speelgoed en worden aangeraakt door de handen van de consultatiebureaumedewerker. In deze situatie is ‘huishoudelijk schoonmaken’ voldoende. Het risico van overdracht van ziektekiemen tijdens het consult is in deze omgeving laag. Er zijn echter momenten in de praktijk die wel transmissierisico’s met zich meebrengen en waarbij handhygiëne belangrijk is.
Volgens de richtlijn Infectiepreventie in het consultatiebureau Jeugdgezondheidszorg van de Werkgroep Infectiepreventie (WIP (Werkgroep Infectiepreventie)) moeten na iedere cliënt de handen gewassen worden met water en zeep of gedesinfecteerd met handalcohol. De Hygiënerichtlijnen voor GGD (Gemeentelijke Gezondheidsdienst)’en van het Landelijk Centrum Hygiëne en Veiligheid (LCHV (Landelijk Centrum Hygiëne en Veiligheid)) van het RIVM geven meer momenten waarop de handen gewassen of gedesinfecteerd moeten worden. De belangrijkste daarvan zijn:
- Voor aanvang van de werkzaamheden en na pauzes;
- Na hoesten, niezen en het snuiten van de neus;
- Na toiletbezoek;
- Voor en na het nuttigen van voedsel en dranken;
- Na lichamelijk onderzoek;
- Na contact met lichaamsvloeistoffen of uitscheidingsproducten.
In de praktijk kunnen bovenstaande momenten vaak gecombineerd worden.
Handhygiëne voor het toedienen van vaccinaties?
Bovenstaande geeft nog geen antwoord op de vraag of het wassen/desinfecteren van de handen voorafgaand aan een vaccinatie in de jeugdgezondheidszorg noodzakelijk is. Het infectierisico is klein bij kortdurend contact met de intacte huid van een gezonde cliënt. In zowel de WIP- als de LCHV- richtlijn wordt vaccineren niet expliciet beschreven. Als we kijken bij een min of meer vergelijkbare situatie, namelijk de reizigersspreekuren op GGD’en, dan is in de richtlijn van de Landelijke Coördinatie Infectieziektebestrijding (LCI (Landelijke coördinatie infectieziektebestrijding)/RIVM) te lezen dat in Nederland het wassen of desinfecteren van de handen niet nodig is.
Er zijn twee belangrijke redenen voor een goede handhygiëne. De eerste reden is het doorbreken van een transmissieketen. Hiervoor zijn de algemene aanbevelingen in de vorige paragraaf bedoeld. Het wassen of desinfecteren voorafgaand aan vaccinatie voegt daar niets aan toe. De tweede reden voor handhygiëne is het voorkomen dat een steriel product besmet raakt, waardoor infecties kunnen ontstaan na toediening. Omdat gewerkt wordt met een voorverpakt gebruiksklaar vaccin, bestaat er bij het klaarmaken en toedienen van een vaccin geen contact met het steriele vaccin of de steriele naald en zal geen contaminatie plaatsvinden.
Een bijzondere situatie vormen de groepsvaccinaties. Het is aan te bevelen het handen schudden zo veel mogelijk te beperken bij groepsvaccinaties. Uiteraard geldt hier ook dat gelet moet worden op de handhygiëne op de eerder genoemde momenten. Echter, het wassen of desinfecteren van de handen na iedere cliënt is niet praktisch en niet nodig. De situatie lijkt namelijk op die in een huisartspraktijk. De vaccinatie is te beschouwen als een ‘vluchtig contact’. In de huisartspraktijk is handen wassen of desinfecteren niet nodig na een vluchtig contact volgens de richtlijn Infectiepreventie in de huisartspraktijk.
Conclusie
We begonnen met de vraag: “Op welk moment moeten medewerkers in de jeugdgezondheidszorg handen wassen of desinfecteren bij het toedienen van een vaccinatie?” Het antwoord is dat vaccinatie geen extra handhygiëne vereist, mits de hygiënerichtlijnen voor de jeugdgezondheidszorg van de WIP en de LCHV goed uitgevoerd worden. Wellicht ten overvloede: voorafgaand aan een vaccinatie hoeft de huid waarin geprikt wordt niet te worden gedesinfecteerd, behalve als deze zichtbaar vies is.
Auteurs
R. de Groot1 , T. Oomen2 , G. Vermeulen3 , J.A. van Vliet2
- Erasmus Medisch Centrum, Rotterdam
- Centrum Infectieziektebestrijding, RIVM, Bilthoven
- GGD Gooi en Vechtstreek
Correspondentie
Bronnen
- Werkgroep Infectiepreventie. Infectiepreventie in het consultatiebureau jeugdgezondheidszorg (JGZ (Jeugdgezondheidszorg)) (2012).
- Landelijk Centrum Hygiene en Veiligheid. Hygienerichtlijnen voor de GGD’en (2012).
- Landelijk Coordinatiecentrum Reizigersadvisering. Wijze van toedienen van vaccins en immunoglobuline (2011).
- Werkgroep Infectiepreventie. Infectiepreventie in de huisartspraktijk (2009).