Ondanks de hoge vaccinatiegraad komen er in Nederland nog steeds epidemieën voor van infectieziekten die door vaccinatie te voorkomen zijn. Deze epidemieën blijven grotendeels beperkt tot de reformatorische gezindte, een minderheidsgroepering met bezwaren tegen vaccinatie. Het doel van dit proefschrift was om inzicht te verkrijgen in de vaccinatiegraad en de besluitvorming over vaccinatie in de reformatorische gezindte. Voor reformatorische ouders blijken religieuze argumenten doorslaggevend in hun besluitvorming over vaccinatie, zij hebben vooral behoefte aan informatie over levensbeschouwelijke aspecten van vaccinatie. Medische professionals gaan in hun voorlichting echter vooral in op de medische aspecten van vaccinatie. Naar aanleiding van de resultaten van dit proefschrift zijn door de Academische werkplaats Amphi in samenwerking met de NPV (Nederlandse Patiënten Vereniging) twee brochures ontwikkeld. Een brochure voor reformatorische ouders waarin religieuze argumenten voor en tegen vaccinatie aan de orde komen en een brochure voor medewerkers in de jeugdgezondheidszorg met tips hoe zij reformatorische ouders kunnen ondersteunen in hun besluitvorming.

content

Auteur(s): W.L.M. Ruijs

Infectieziekten Bulletin, jaargang 24, nummer 6, juni 2013

De reformatorische gezindte

De reformatorische gezindte (ook bekend onder de naam bevindelijk gereformeerden) is een religieuze minderheidsgroepering van ongeveer 250.000 personen. Zij benadrukken de noodzaak van persoonlijke religieuze ervaringen, naast het leven volgens Bijbelse voorschriften. Predestinatie (voorbestemming) is een belangrijk thema binnen het geloof. De reformatorische gezindte omvat vele verschillende kerkgenootschappen -denominaties- die allemaal hun eigen, specifieke interpretatie van het geloof hebben. De reformatorische gezindte vormt niet alleen een religieuze minderheidsgroep, maar ook een culturele minderheidsgroep. In tegenstelling tot de algemene bevolking in Nederland is de leefwijze van de bevindelijk gereformeerden grotendeels gebaseerd op de Bijbel en speelt het geloof een belangrijke rol. Het sociaal-maatschappelijke leven speelt zich vooral af in eigen kring, met eigen scholen, eigen media en een eigen politieke partij. Door deze sociale clustering kunnen infectieziekten zich gemakkelijk binnen de groepering verspreiden.

De bezwaren tegen vaccinatie in de reformatorische gezindte hebben een religieuze achtergrond: ziekte en gezondheid worden gestuurd door God; de mens mag niet ingrijpen in de Goddelijke voorzienigheid. Maar er zijn ook religieuze argumenten voor vaccinatie: vaccinatie kan ook gezien worden als een geschenk van God, dat in vertrouwen gebruikt mag worden. De bevindelijk gereformeerde kerken laten de uiteindelijke beslissing om al dan niet te vaccineren over aan het eigen geweten van de ouders.

De vaccinatiegraad in de reformatorische gezindte

Hoewel epidemieën van infectieziekten die door vaccinatie te voorkomen zijn zich vooral voordoen in de reformatorische gezindte, is de vaccinatiegraad in deze groepering niet bekend.

Door middel van een ecologische studie is eerst de invloed van de aanwezigheid van bevindelijke gereformeerde kerken op de gemeentelijke vaccinatiegraad onderzocht. Omdat geloofsovertuiging in Nederland niet is opgenomen in het bevolkingsregister werden de ledenaantallen en vestigingsplaatsen van de verschillende bevindelijk gereformeerde kerken verzameld via kerkelijke jaarboeken en kerkelijke bureaus. De gemiddelde vaccinatiegraad was in gemeenten waar bevindelijk gereformeerde kerken waren gevestigd met 93,5% significant lager dan in gemeenten zonder bevindelijk gereformeerde kerken (96,9%). Multipele regressie analyse liet zien dat in gemeenten met bevindelijk gereformeerden 84% van de variantie in de vaccinatiegraad werd verklaard door de aanwezigheid van de diverse bevindelijk gereformeerde kerken. Voor alle bevindelijk gereformeerde kerken bleek het percentage leden in een bepaalde gemeente omgekeerd evenredig te zijn met de vaccinatiegraad in die gemeente. Deze relatie was het sterkst voor twee zeer behoudende kerkgenootschappen. De resultaten van deze studie suggereren dat er tussen de verschillende kerken verschillen zijn in de vaccinatiegraad van de leden.

Deze verschillen kwamen ook naar voren in een studie waarin de vaccinatiegraad in de gehele reformatorische gezindte en in de verschillende kerken werd geschat. Door een combinatie van twee deelstudies, met elk hun eigen sterke en zwakke punten, kon inzicht verkregen worden in de vaccinatiegraad in deze minderheidsgroepering. De resultaten van een online enquête onder ruim 1700 reformatorische jongeren tussen de 16 en 23 jaar, die waren benaderd via een sneeuwbalmethode (waarbij de jongeren gevraagd werd de enquete door te sturen aan vrienden en bekenden) werden vergeleken met de resultaten van de ruim 2100 bevindelijk gereformeerde deelnemers van een landelijk steekproefonderzoek (de Pienter 2-studie). Op basis van de resultaten van beide deelstudies werd de vaccinatiegraad in de gehele reformatorische gezindte geschat op tenminste 60%. In beide deelstudies waren drie clusters van bevindelijk gereformeerde kerken te onderscheiden met een hoge vaccinatiegraad (>85%, circa 50.000 personen), middelmatige vaccinatiegraad (50-75%, circa 150.000 personen) of lage vaccinatiegraad (<25%, circa 50.000 personen).

Besluitvorming over vaccinatie

Aan de hand van 27 diepte- interviews met reformatorische ouders, werd het besluitvormingsproces over vaccinatie geanalyseerd. De ouders werden geselecteerd door middel van ‘purposeful sampling’ dat wil zeggen dat er naar gestreefd werd om alle aspecten van het besluitvormingsproces in beeld te krijgen door bewust te zoeken naar wel- en niet vaccinerende ouders uit zoveel mogelijk verschillende kerken. De inclusie van ouders werd voortgezet totdat er in de interviews geen nieuwe aspecten meer aan de orde kwamen (datasaturatie). Op basis van de kenmerken van het besluitvormingsproces (traditie versus bewuste keuze) en de uitkomst van de besluitvorming (wel of niet vaccineren) worden vier subgroepen ouders onderscheiden: traditioneel niet-vaccinerende ouders, bewust niet-vaccinerende ouders, bewust wel-vaccinerende ouders en traditioneel wel-vaccinerende ouders. Met uitzondering van de traditioneel vaccinerende ouders gebruikten alle subgroepen voornamelijk religieuze argumenten om hun keuze te rechtvaardigen. Eveneens met uitzondering van de traditioneel vaccinerende ouders rapporteerden alle subgroepen soms bang te zijn voor de gevolgen van hun beslissing. Deze angst was het meest uitgesproken bij de bewust vaccinerende ouders, die vreesden om door God te worden gestraft voor het vaccineren. Zij interpreteerden bijwerkingen van de vaccinatie als teken van God om met vaccineren te stoppen.

De directe invloed van dominees en andere religieuze ambtsdragers op de besluitvorming van de ouders is beperkt. Twaalf ambtsdragers van verschillende bevindelijk gereformeerde kerken werden geïnterviewd over hun standpunten ten aanzien van vaccinatie en hun rol in de besluitvorming van de ouders. Omdat het in het protestantisme de kerkenraad is die de dominees, ouderlingen en diakenen kiest, kwamen de standpunten van deze ambtsdragers veelal overeen met de standpunten van de gemeente waar zij waren aangesteld. Een deel van de ambtsdragers besteedde nooit aandacht aan het thema vaccinatie, omdat vaccinatie in hun gemeente volledig geaccepteerd was. Een tweede groep ambtsdragers stimuleerde de ouders vooral om een weloverwogen keuze te maken; zij hadden hierover soms pastorale gesprekken met twijfelende ouders. Tot slot was er een groep ambtsdragers, afkomstig uit kerken met een lage vaccinatiegraad, die vaccinatie duidelijk afwees. Zij hadden hierover echter geen gesprekken met de ouders, wel droegen zij hun standpunt uit in preken en tijdens de catechesatie. Omdat de bezwaren tegen vaccinatie voortkomen uit de interpretatie van de Bijbel, en de dominees hun autoriteit juist ontlenen aan hun interpretatie van de Bijbel, zullen zij hun standpunt ten aanzien van vaccinatie niet snel veranderen.

In een andere studie onderzochten we de informatiebehoefte van ongevaccineerde reformatorische jongeren tussen de 16 en 23 jaar. Slechts 21% van de meer dan 600 respondenten was geïnteresseerd in de medische aspecten van vaccinatie, terwijl meer dan 50% geïnteresseerd was in de religieuze aspecten. Informatie over vaccinatie ontvingen de jongeren het liefst via een christelijke organisatie. Deze studie toont evenals het onderzoek onder reformatorische ouders dat in de besluitvorming over vaccinatie in de reformatorische gezindte de religieuze aspecten belangrijker zijn dan de medische aspecten.

Medische professionals

Tot slot wordt beschreven hoe medische professionals omgaan met ouders met religieuze bezwaren tegen vaccinatie. Deelnemers aan de studie waren 12 consultatiebureaumedewerkers en 10 huisartsen. In reactie op de religieuze bezwaren tegen vaccinatie gaven deze professionals vooral medische informatie. Sommigen bespraken ook het besluitvormingsproces: hoe de besluitvorming tot stand was gekomen, of de ouders de mogelijke consequenties overzagen, en soms werden ook religieuze overwegingen besproken. De bereidheid van ouders om hun besluitvorming te bespreken speelde een belangrijke rol bij het tot stand komen van deze gesprekken, maar ook de religieuze achtergrond, attitude en communicatieve vaardigheden van de professional. Omdat medische informatie voor ouders met religieuze bezwaren tegen vaccinatie niet van doorslaggevend belang is voor hun besluitvorming, wordt aan professionals geadviseerd daar waar mogelijk ook het besluitvormingsproces te bespreken.

Brochures

Op basis van de resultaten van het proefschrift zijn door de academische werkplaats AMPHI in samenwerking met de NPV (Nederlandse Patiënten Vereniging, een patiëntenvereniging op Bijbelse grondslag) twee brochures ontwikkeld.

Eén brochure, bestemd voor reformatorische ouders, gaat in op religieuze argumenten voor en tegen vaccinatie. Hierin komen onder meer drie bevindelijk gereformeerde dominees aan het woord die elk hun eigen visie geven op vaccinatie. Het doel van deze brochure is om een weloverwogen besluitvorming over vaccinatie te stimuleren. De tweede brochure, bestemd voor medewerkers in de jeugdgezondheidszorg, geeft achtergrondinformatie over de reformatorische gezindte en de verschillende visies op vaccinatie die daar leven. Tevens worden er tips gegeven hoe medische professionals reformatorische ouders kunnen ondersteunen bij hun besluitvorming over vaccinatie.

Beide brochures zijn te downloaden via internet:

Auteur

W.L.M. Ruijs 1,2,3

  1. GGD Gemeentelijke Gezondheidsdienst (Gemeentelijke Gezondheidsdienst) Rivierenland, Tiel
  2. Academische werkplaats Amphi, Nijmegen
  3. Centrum Infectieziektebestrijding, RIVM, Bilthoven

Correspondentie

helma.ruijs@rivm.nl

Foto omslag proefschrift

Acceptance of Vaccination among  Orthodox Protestants in The Netherlands

Helma Ruijs

Radboud Universiteit Nijmegen, 14 september 2012
ISBN: 978-90-81929905

Link: http://repository.ubn.ru.nl/bitstream/2066/98582/1/98582.pdf

Onderzoek en brochures kwamen tot stand met financiële ondersteuning van het ZonMw Nederlandse organisatie voor gezondheidsonderzoek en zorginnovatie (Nederlandse organisatie voor gezondheidsonderzoek en zorginnovatie)-programma Academische Werkplaatsen Publieke Gezondheid, projectnummer 71550001.